VIII-BAP. MAShQALALI OQITIW METODLARI

87 
b) atmosfera h’a’m klimat penen baylanıslı bolg’an mashqalalar (ku’shli 
samallar, seller, suwıq urıwı, qurg’aqshılıq h’a’m t.b.); 
v) jer u’sti suwları menen baylanıslı bolg’an mashqalalar (suw tasqını, 
batpaqlıq, h’a’m t.b); 
g) biologiyalıq mashqalalar(topıraq, o’simlik h’a’m h’aywanat du’nyası ); 
d) du’nya okeanı menen baylanıslı bolg’an mashqalalar(okean qa’ddinnin’ 
ko’teriliwi, tayfun, tsunami) h’a’m t.b. 
Jer qabıg’ı menen baylanıslı bolg’an protsesslerdi aldınnan bilip bolmaydı, 
tek olardın’ payda bolıwın aldınnan bilip, tiyisli shara-ilajlardı a’melge asırıw 
mu’mkin, ma’selen: jer silkiniw yamasa vulkannın’ payda bolıwının’ aldın 
alıwdın’ ilajı bolsa, xalıqtı usı aymaqlardan alıp shıg’ıp ketiledi. Oqıtıwshı a’sirese 
vulkanlar h’a’m jer silkiniw bolıp turatug’ın aymaqlarda jasawshı oqıwshılarg’a 
tolıq tu’sindiriw u’lken a’h’miyetke iye esaplanadı. Tektonikalıq h’a’reketler 
na’tiyjesinde jer ju’zinin’ ayırım bo’limlerinin’ a’ste-aqırın pa’seyiwin 
Niderlandiya aymag’ı mısalında tu’sindiriw mu’mkin. Jer qabıg’ının’ a’ste-aqırın 
sho’giwi na’tiyjesinde Niderlandiya aymag’ı ten’iz qa’ddinen pa’ste qalıp 
ketpekte. Na’tiyjede, Niderlandiya aymag’ın suw basıw qa’wipi tuwılg’an. Bunın’ 
aldın alıw ushın ten’iz jag’asına plotina qurılg’an onın’ ba’lentligi h’a’r jılı 
ko’terilip turıladı.
Atmosfera h’a’m klimat penen baylanıslı bolg’an mashqalalar insaniyattı 
a’yyemnen-aq 
qızıqtırıp 
kelgen. 
Ha’zirgi 
waqıtta 
ayırım 
atmosfera 
h’a’diyselerinin’ payda bolıwı aldınnan aytıp beriledi h’a’m sog’an sa’ykes shara-
ilajlar islep shıg’ıladı. Ma’selen: sel, suwıq urıwı, qurg’aqshılıq, boranlar h’a’m 
t.b. 
Jer u’sti suwları menen baylanıslı bolg’an mashqalalar h’a’zirgi waqıtta 
aldınnan anıqlanadı h’a’m tiyisli shara-ilajlar islep shıg’ıladı. Bunday protsesslerge 
suw tasqınları, batpaqlıqlardın’ payda bolıwı h’a’m t.b. kiredi. 
Biologiyalıq mashqalalarg’a topıraq eroziyası, o’simlik h’a’m h’aywanat 
du’nyasının’ o’zgeriwi yaki kemeyip ketiwi kiredi. Olar tiykarınan ta’biyiy 
sha’rayattın’ keskin o’zgeriwi na’tiyjesinde payda boladı. 
Du’nya okeanı menen baylanıslı bolg’an mashqalalar qurg’aqshılıqta h’a’m 
atawlarda jaylasqan ma’mleketler ushın tiykarg’ı mashqalalardın’ biri bolıp 
qalmaqta, jer sharı klimatı a’ste-aqırın ısınıwı na’tiyjesinde materik h’a’m taw 
muzlıqları erip, du’nya okeanı qa’ddi ko’terilmekte, okeanlardag’ı tayfunlar h’a’m 
tsunami qurg’aqlıqlarg’a h’a’m atawlarda jasawshı xalıqlarg’a u’lken zıyan 
keltirmekte. Ma’selen 2005-jıl qısta İndoneziyada payda bolg’an tsunami 
na’tiyjesinde mın’lap xalqı h’a’m dem alıwshılar nabıt boldı. 

88 
Ekonomikalıq-geografiyalıq 
mashqalalarda 
insaniyattın’ 
tiykarg’ı 
mashqalaları qatarına kiredi. Ma’selen: ta’biyiy resurslar h’a’m olardan aqılg’a 
muwapıq paydalanıw;
Xalıqtanıw h’a’m demografiyalıq mashqalalar, o’ndiristi jaylastırıw h’a’m 
rawajlandırıw mashqalaları, transport h’a’m xalıq aralıq ekonomikalıq qatnasıqlar 
mashqalaları,geoekologiyalıq mashqalalar, ta’biyat h’a’m ja’miyettin’ o’z-ara 
ta’siri na’tiyjesinde ju’zege keledi h’a’m olardı to’mendegi toparlarg’a bo’liwimiz 
mu’mkin: 
- ta’biyiy resurslardan u’nemli paydalanıw mashqalaları; 
- ta’biyattı qorg’aw mashqalaları; 
- ta’biyattı tiklew mashqalaları; 
Ta’biyattan h’a’m ta’biyiy resurslardan maqsetke muwapıq paydalanıw 
mashqalaları h’a’zirgi da’wirde barlıq pa’nler aldında turg’an ulıwma insanıylıq 
mashqala bolıp esaplanadı. Ta’biyattan nadurıs paydalanıw aqıbetinde u’lken 
maydanlarda topıraqlar shorlanıp, samal h’a’m suw eroziyası aqıbetinde topıraqtın’ 
sıpatı to’menlep ketken, jaylawlardan intensiv paydalanıw aqıbetinde olardın’ 
o’nimdarlıg’ı kemeygen, o’simlik resurslarınan nadurıs paydalanıw natiyjesinde 
tog’ay maydanları qısqarıp ketken. An’shılıqtın’ rawajlanıwı menen insaniyat 
tariyxında ko’p h’aywanlar pu’tkilley qırılıp ketken yaki pu’tkilley jog’alıp ketiw 
aldında. 
Sol sebepli ta’biyattı h’a’m ta’biyiy resurslardı asıraw maqsetinde pu’tkil 
du’nya ju’zinde qorıqxanalar, milliy bag’lar, biosferalıq rezervatlar, buyırtpa 
xanalar sho’lkemlestirilgen. Du’nya ju’zi boyınsha jog’alıp baratırg’an o’simlik 
h’a’m xaywanat du’nyasın saqlap qalıw u’shın Qızıl kitapqa kiritildi. 
Ha’zirgi waqıtta insan ta’repinen buzılg’an ta’biyat komplekslerin tiklew 
boyınsha ju’da’ u’lken jumıslar a’melge asırılmaqta. Sanaattın’ rawajlanıwı 
na’tiyjesinde payda bolg’an texnogen landshaftlar bag’larg’a, tog’aylarg’a, dem 
alıw orınlarına aylandırılmaqta. 
Geografiya ta’liminin’ tiykarg’ı wazıypalarının’ biri mashqalalı sabaq 
texnologiyaların islep shıg’ıw barısında joqarıdag’ı mashqalalardan ken’nen 
paydalanıw h’a’m olardı oqıwshılar sanasına teren’irek sin’diriwden ibarat. 
Mashqalalı ta’lim texnologiyasın islep shıg’ıwda O’zbekstan h’a’m Orta 
Aziyadag’ı mashqalalardan ken’irek paydalansa na’tiyje beredi. Ma’selen, Aral 
mashqalası, 
awıl 
xojalıg’ının’ 
rawajlanıwı, 
topıraqtın’ 
shorlanıw
mashqalası,qazılma baylıqlardı aqılg’a muwapıq o’zlestiriw h’a’m t.b. 

Download 1,58 Mb.