|
Vazi rli giBog'liq sh.qurbonova o\'zbek tili badiiy matinlarini genter xususiyati bmiqovoq, qoshi kamon, oydek, kulgich, oppoqqina, parichehra, g'uncha labli, qizil
olmaday, popukday, qirmizi yanoqli, gulyuzli, uzun kipriklar, qaldirg'och
qanotidan nusxa olgan qoshlar, bejirim lablar kabi. Masalan, Achomlashgan uzun
kipriklar pastki qovog'ga soya tashlagan, bejirim lablari qimtilgan, qaldirg'och
qanotidan nusxa olgan qoshlari esa taranglashgan (I kitob, 8-b.); U deraza ortida
bir parichehra qizni ko'rdi (II kitob, 80-b.); Kesakpolvon bo'y yetgan qizining
yuzlaridan chimdib, "popuk" deb erkalardi (I kitob, 142-b.); Hamshira kulganida
yuzidagi kulgichlari chiroyli bo'lib ketardi (III kitob, 77-b.); Bu kuchdan juvonning
qirmizi уanoqlari yanada qizarib ketdi-yu, o'ng'aysizlanib, yuzlarini kaftlari bilan
to'sdi (IV kitob, 176-b.).
Ayollarning tana a'zolari qismi ifodasini aks ettiruvchi gender
stereotiplariga quyidagilar kiradi: oppoqqina, do'mboqqina, do'ndiqcha, bo'liq
ko'krakli, sarvqomat, sochlari uzun, jamalaksoch, mallasoch, gohlikkina, nozik
bo
'
yni, lo'ppigina, oyoq-qo'li chaqqon, qo'li gul, durkun ko'krakli, ninachidek
ozg'in badan, till bir qarich kabi. Misol uchun, U shunday deb do'mboqqina,
27
oppoqqina tabibboshiga ko'zlarini lo'q qildi (I kitob, 16-b.). Biri biridan shirin
qizlar mashinaga ildam chiqib o'tirishadi (II kitob, 62-b.); Onasi - ellik yoshlarga
borgan, faqat bu dunyo bilan emas, balki go'zalligi bilan ham xayrlashishga
shoshmayotgan qo'xlikkinа ayol edi (III kitob, 185-b.).
Ayollarning xarakteri ifodasi orqali aks ettiriluvchi gender stereotiplariga
quyidagilar kiradi: husnda tanho, sohibjamol, jonon, lobar, shirin, noshud,
mushfiq, yengiltak, suyuqoyoq, jodugar, xushro'y, sharmanda, ma 'suma, hajiqiz,
tug'mas, mute, juvon, malika, onasi o'pmagan, baodob, farishtaday oqko'ngil kabi.
Masalan, Agar tug'mas xotinlar delegatsiyasi chet elga boradigan bo'lsa ham bu
odam ro'yxatning boshida turar edi (II kitob, 122-b.); Eng lobar qiz ham unga jon-
jon deb tegishi mumkin (I kitob, 21-b.). Elchin "jodugar kampirga uylanyapman"
deganida Anvar bunchalik hayratlanmas edi (I kitob, 21-b.); Shu bois qizning
yengiltaklik bilan qadam bosishiga ishonmasdi (III kitob, 66-b.J; "Bolalarni
o'zingga o'xshatib mute qilib qo'yma" derdi (I kitob, 27-b.); ... har sahar turib,
samovar qo'yib erini kutgan mushfiq ayol haqida keyinroq so'z ochaman (I kitob,
27-b.); Sen hajiqizning ishini qilding (III kitob, 200-b.); - He noshud, - Asadbek
shunday deb g'ijindi (II kitob, 29-b.); Deraza yonidagi kursida yoshjuvon boshini
ushlab o'tiribdi (V kitob, 187-b.); Ular shaharga dong'i ketgan odamning xotini
dur-u gavharlarga ko'milib yashaydigan malika deb o'ylashganmi, ... (I kitob, 204-
b.); Shunday do'xtirlar borki, kerak bo'lsa o'nta tuqqan ayolni ham onasi
о‘pmagan qizga aylantirib qo'yadi (III kitob, 201 -b.).
Ayollarga xos xatti-harakatlar ifodasini namoyon etuvchi gender
sereotiplarga quyidagilar kiradi: ohista qadam tashlamoq, hurkib yashamoq,
lallaymoq, chimirilmoq, tug'moq, ko‘kragini tutmoq, jon-jon deb tegishi mumkin,
bevalikning taxir oshini totmoq, chimirilmoq, yuzini chetga burish, cho‘chib
tushmoq, jilmaymoq, ohista, noz-u karashma qilmoq, tegmoq, anqaymoq,
kaltakdan qo'rqib yashardi, yengil qadam bosmoq, uzib olmoq kabi. Misol
tariqasida, Hamshira kulib, yuzini chetga burdi (III kitob, 24-b.); U o'zini chindan
ham osmondan tashlab yuboradiganday tuyulib, cho‘chib tushdi (V kitob, 187-b.);
Tabibboshi malol kelganini yashirmay chimirilib qo‘ydi (I kitob, 17-b.); Olti yildan
28
beri bevalikning taxir oshidan bezgan ayol uchun birgina shunday qarash yetarli
edi (I kitob, 17-b.); Xotini esa eshikni ohista, xuddi sindirib qo’yishdan
avaylaganday ochdi (V kitob, 107-b.); Shu bois erining bir kunmas - bir kип qattiq
do‘pposlab qolishidan qo'rqib yashardi (II kitob, 122-b.); ...ikkinchi o'g'lini tug'ib
chiqqanida eri qamalganini eshitgan,... (Ill kitob, 203-b.). "Bu lallaygan xotin
eplab bir bahona о'ylab topolmasa..." (IV kitob, 55-b.). Men anqayib turaverdim (I
kitob, 43-b.).
Demak, biz tahlilga tortgan misollar faqat ayollarga xos tashqi ko'rinish va
xarakterni ifodalovchi nutqiy birliklardir. Ma'lumki, ayol va erkak tanasi o'ziga xos
tuzilishga ega, ana shu farqlanuvchi omillar badiiy matnda o'z ifodasini topgan.
Adib ayol obrazini tasvirlashda nozik va sarvqomat, jozibador va latofatli, qosh-
ko'zlarida erkakni sehrlab qo'yishga qodir kuch yoki jodusi bor, g'uncha dudog" va
qirmizi yanoq, mayin va shirali ovoz sohibasi degan go'zal ta'riflardan foydalanadi.
Ana shu belgi va ta'riflar bevosita ayollarga xos bo'lgan gender sereotiplarni
shakllantiradi.
Xulosa sifatida shuni ta'kidlash lozimki, erkak va ayolning nutqi,
dunyoqarashi,
madaniyatidagi
tafovutlarning
tildagi
ifodasi
gender
tilshunosligining muhim jihatlaridan biridir.
|
| |
