23
II BOB. BADIIY MATNNING GENDER TADQIQI
2.1. Insonga xos tashqi ko`rinishni ifodalovchi gender stereotiplarning
aks etishi
XX asr ilm-fanga kirib kelayotgan gender tadqiqotlarda ikki jinsning o'ziga
xos va mushtarak tomonlari tadqiqi turli sohalar, jumladan, iqtisodiyot,
huquqshunoslik,
pedagogika, sotsiologiya hamda tilshunoslik kabi fanning azaliy
tarmoqlari negizida yangi bir yo nalish sifatida rivojlanmoqda. Gender
tilshunosligining asosiy tushunchalaridan biri gender stereotiplari atamasi
hisoblanadi. Gender stereotiplari - bu ayol yoki erkakka xos barcha xususiyatlar
tizimidir. O„zbek tiliga xos bo'lgan bunday qoliplar yoki
klishelami badiiy asarlar
matnini, xususan, "Shaytanat" qissasi misolida o'rganib, ikki asosiy turga ajratib
tahlil qilishni maqsadga muvofiq deb topdik:
1. Tashqi ko'rinish bilan bog„liq gender stereotiplari;
2. Xarakter xususiyati bilan bog„liq gender stereotiplari.
Asarda insonni tashqi ko'rinishi orqali jinsda farqlovchi bir qator nutqiy
birliklar, formulalar mavjud bo'lishi mumkin. Muhim ahamiyatga ega bo'lgan
gender stereotiplar tizimiga qahramonning nutqi, ismi,
laqabi yoki shaxsini
ifodalovchi belgilar kiradi. Ammo matnni o'rganayotganda bevosita ismini
o'qimasdan yoki bilmasdan ham qahramonning ayol yoki erkak ekanligini
anglatuvchi tashqi belgilar mavjud. Bunday tashqi belgilarga yuz tuzilishi, ifodasi,
qad-qomat, tanna a'zolari tuzilishi,
ovoz va kiyim-kechak, shuningdek boshqa
omillarni kiritish mumkin. Asarda uchraydigan gender stereotiplarni ikki turga
ajratib ko'rib chiqamiz:
1.Erkaklarga xos gender stereotiplar.
2.Ayollarga xos gender stereotiplar.
Erkaklarga xos tashqi ko'rinishni aks ettiruvchi gender
stereotiplarga quyidagilar kiradi:
a) yuz a'zolari qismi ifodasi;
24
b) tana a'zolari qismi ifodasi;
c) xarakter ifodasi;
d) xatti-harakat ifodasi.
Erkaklarning yuz a'zolari qismi ifodasini aks ettiruvchi gender stereotiplariga
quyidagilar kiradi:
burgut ko'z, qirg'iy ko'z, lochin ko'z, o'tkir nigohli, burni katta,
burgut burun, yuzi yalpoq, tirtiq, yonoqlari bo'rtib chiqqan, labi do'ddaygan,
qoshlari qalin, jingalak sochli, kabi. Masalan,
Bu qoraqosh yigit ko'zlarini sal
suzib qarasa, uncha-muncha ayol zoti dosh berolmay qolardi (I kitob, 17-b.);
Burni biroz puchuq, yuzi dumaloqdan kelgan, qalin qora qoshli odam xunuk
ko'rinsa-da, bejirim burun, bejirim lab, bejirim yuzli odamlarga nisbatan
istaraliroq edi. (I kitob, 29-b.);
Giyohvand yigitlardan birining pastki labi osilgan,
ko'zlari chaqchaygan, ikkinchisining qarashlari sovuq, о'ng yuzida uzun tirtig'i bor
edi (III kitob, 210-b.);
Videobar og'asi, chaqchaygan ko'zlaridan biron-bir ma'no
uqish mushkul bolgan, qalin mo'ylovi turtib chiqqan tumshug'iga husn berish
o'rniga battar xunuklashtirgan barzangi yigit... (I kitob, 63-b.).
Erkaklarning tana a'zolari qismi ifodasini aks ettiruvchi gender stereotiplariga
quyidagilar kiradi:
boyni yo'gon, tepakal, qanshari pastroq, davangirday,
shopmo'ylov, hamma yog
'
i yung, ingichka mo'ylov, cho'qqisoqol, qo'ng'iz mo'ylov,
sersoqol, alpqomat, bahaybat devday, barzangi, gavdali, oyoq-qoli uzun, mitti,
ixchamgina, davangirday, beli baquvvat, xushsurat, ko'rimsizgina, fildek, polvon,
pahlavon, buqaday kabi. Misol uchun,
Bu xirildoq ovoz boshiga gurzi bolib urilib,
sapchib tushdi (I kitob, 7-b.);
Bu xushsurat yigit, xotinini ojdirib qamalib
