4
Safarov Sh. Pragmalingvistika. Toshkent, 2008.
15
belgilash)ga katta e'tibor qaratilgan va tahlil qilingan.
5
Ayol va erkaklarning nutqiy hulqini o'rganish Rossiya va Yevropa
tilshunosligida sezilarli darajada ko'zga tashlana boshlandi. Jahon tilshunosligida
gender muammosi turli aspekitlarda o'rganiladi . Gender - umumiy mazmuniga
ko'ra erkak va ayollar o'rtasidagi farq. Ikkala jins vakillari nutqiy hulqini jahon
tilshunosligida nemis olimi Joul Oates o'zining "ayol, erkak va til" asarida ham
ayol va erkaklarning nutqidagi o'zaro farqlanuvchi jihatlarni ochib beradi. U
ko'proq ayol va erkaklardagi salbiy va ijobiy konatassiyalarni olib, o'zaro qiyoslab
gender nuqtai nazardan taxmin qiladi. U ko'proq ayol va erkaklardagi salbiy va
ijobiy konatassiyalarni olib, o'zaro qiyoslab gender nuqtai nazardan taxmin qiladi.
Erkaklar o'rtasidagi o'zaro nutq siyosiy mavzular, dunyoda bo'layotgan
yangiliklar, sport va mashinalar haqida kechadi. Shuningdek, nutqlarida
ko'proq
bosiqlik , vazminlik va ular ruhiyatida boshqaruvchilik aks etib turadi.
Ayollar
nutqida ko'proq nolish, xasrat qilish uy-ro'zg'or, oila kabi mavzular uchraydi.
Ayollar o'z xursandchiligini bazan yuqori darajadagi emotsiya va turli
noverbal hodisalar ( qichqirib yuborish , qarsak chalish kabi holatlar. Bunday
holatlar asosan, qizlarda uchraydi) orqali namoyon etsa, erkaklar o'z quvonchini
bosiqlik bilan ifodalaydi. Ammo shaxsning salbiy hislati bo'lmish jahl qilish,
g'azablanish ayollarga nisbatan erkaklarda kuchliroq nomoyon bo'ladi. Ayollar
jahli chiqqanini sukut saqlash, jim turish bilan ifodalasa, erkaklar ko'pincha
o'z g'azabini baqirish, so'kish va boshqa noverbal hodisalar orqali nomoyon etadi.
Ayollar va erkaklar nutqining o'ziga xos jihati qarg'ish va so'kishlarni yosh
jihatdan taqqoslaganda ayollar nutqidagi qarg'ishlar 40 yoshdan oshgan ayollar
o'rtasida ko'proq uchraydi.
Albatta, erkaklar nutqiga bosiqlik, vazminlik, ayollar nutqiga esa nolish,
xasrat qilish kabi holatlar mos deya keskin fikr bildirish nisbiydir. Shuningdek,
5
Qurbonova M.M. O'zbek tilshunosligining dolzarb masalalari.Toshkent, 2011.
16
bunday holatlarni farqlashda, yuqorida aytib o'tganimizdek, shaxsning ijtimoiy
holatini ham inobatga olmoq zarur. Masalan, o'qimishli, ziyoli o'qituvchi ayolning
suhbati bilan oddiy uy bekasining nutqida farq bo'ladi.
Gender tadqiqotlari lisoniy faoliyat subyektini ijtimoiy biologik maqomga
ega
bo'lgan
shaxs
sifatida
ta'riflash
maqsadini
nazarda
tutib,
u
sotsiolingvistikaning ajralmas qismidir deya munosabat bildirish mumkin.
Sotsiologlarning fikricha, gender ijtimoiy nuqtai nazardan jamiyatning
erkaklarga va ayollarga ijtimoiy bo'linishga tegishli hollarda qo'llanishi mumkin.
Ijtimoiy omillar toifa, yosh, irq va kelib chiqishi alohida gender mazmunini ifodasi
va tajribasini tashkil etadi. Atamashunoslik nuqtaiy nazaridan gender tushunchasi
feminizmning nazariy rivojlanishi jarayonida, bevosita gender tadqiqotlari
jarayonida shakllandi. Gender tatqiqotlari dunyodagi eng yosh va istiqbolli ilmiy
yo'nalishlardan biridir. U huquq, oilaviy munosabatlar, sog'liqni saqlash, adabiyot,
madaniyat va hokazo sohalarni qamrab oladi.
Gender atamasi - har qanday jamiyatda erkak va ayol jinsiga xos bo'lgan
shaxsga nisbatan anglashiladigan xatti harakatlar va nuqtai nazarlar
birligidir.Gender yo'nalishi markazida ham inson va uning nutqini tadqiq etish
muhim obyektlardan hisoblanadi.
Gender tilshunosligi biror jinsga mansub shaxsning ijtimoiy jarayonlarda
yoki hayotning boshqa jabhalarida bajaradigan ro'li bilan bog'liq muommolarni
o'rganadi.Gender yondoshuv erkaklar va ayollar o'rtasidagi biologik yoki jismoniy
farqlarga emas, balki maskur jamiyat tomonidan belgilangan madaniy va ijtimoiy
ahamiyatga asoslanadi. Ijtimoiy munosabatlarni gender tahlilida gender
nomunofiqlik aniqlanadi."Gender" tushunchasining mazmuni avvalo jinsni
ijtimoiy modellashtirish yoki tashkil etishda mujassamlashgan ijtimoiy jins,
ijtimoiy amaliyot yordamida tashkil qilinadi.Gender ijtimoiy jinsning madaniy
niqobi, bizning o'z ijtimoiy madaniy tasavvurlarimiz doirasidagi jins haqidagi
qarashlarimizdir.
Genderni belgilashga nisbatan mavjud yondoshuvlar va nuqtai nazarning
xilma- xilligiga qaramay ikkita konsepsiyani ajratib ko'rsatish mumkin.
17
Genderning ijtimoiy tuzulish nazariyasi va gender tuzumi nazariyasi.
"Tilshunoslikda gender parametrlarining qo'llanilishini tadqiq etish
tilshunoslikning ayol yoki erkaklarga xos konstruktiv tamoyillarini o'rganishda
ham muhim ekanligi o'z isbotini topdi. Lingvistikada genderologik tadqiqotlardan
ko'zlanadigan asosiy maqsad ayollar va erkaklar nutqiga xos bo'lgan, shuningdek,
har ikkala jins vakillariga xos uslubda voqelangan yozma yoki og'zaki matnlarni
farqlash ko'rinishidagi "lisoniy asimmetriya" hodisasining turlari va sabablarini
aniqlashdir. Og'zaki so'zlashuv nutqidan tortib, yozma matnlargacha turli tarzdagi
o'ziga xosliklar mavjuddir. Matnlarning tuzilishi tekshirilganda, ayollar va erkaklar
nutqining fonetik, leksik-frazeologik, stilistik va boshqa turdagi farqlari yaqqol
ko'zga tashlanadi. Ayol yoki erkaklar nutqidagi, ularning lisoniy faoliyatidagi
individual xususiyatlarni aniqlash, bu borada samarali tahlil va tadqiq ishlarini olib
borish talab etiladi.
6
Mutaxassislar haqli ravishda ta'kidlaganidek, istalgan turdagi matn
genderologiya nuqtai nazaridan o'rganilganda, muallif tomonidan amalga
oshiriladigan til birliklari tanlovining sotsial, etnomadaniyat sabablarini aniqlashga
imkoniyat yaratiladi.O'zbek tilida faqatgina ayollarga xos bo'lgan so'zlashuvning
gender xususiyatlari, ayrim xorijiy tillarda ikkala jins vakillariga ham xos bo'lishi
mumkin. Bu fikrni dalillash kelgusida o'zbek tilining gender xususiyatlarini
o'rganuvchi tadqiqotchilar
zimmasiga tushadi. Tilshunoslikda gender
xususiyatlaming o'rganilishida qiyosiy tahlil usullaridan unumli foydalanish
kutilgan natijalarni berishi shubhasiz.
| 