KIRISH .............................................................................................................. 2-5

7 
I BOB. TILSHUNOSLIKDA MATNNING О‟RGANILISHI 
1.1. Badiiy matn taraqqiyoti. Badiiy matnning o'ziga xos 
xususiyatlari 
Bugungi kunda jahon tilshunosligida matn va uning lisoniy tabiatini 
o'rganishga qaratilgan tadqiqotlar XX asr o'rtalaridan amalga oshirila boshladi. 
Buni biz rus, ingliz, fransuz, nemis tilshunosligi kabi bir necha lingvistik maktablar 
misolida ko'rishimiz mumkin. 
Matn haqida fikr yuritishdan oldin uning qanday jarayon ekanligini aniqlab 
olishimiz zarur. Matnning til tizimidagi o'rni haqida tilshunoslikda turli xil 
qarashlar mavjud. Masalan, matnni nutqiy birlik sifatida talqin qiluvchi olimlar 
uning belgilar tabiati nimalardan iborat, matnni nutqiy jarayon deb atash lozimmi 
yoki matnni nutqiy jarayonning natijasi sifatida talqin etish kerakmi, matnni 
og'zaki nutq bilan yoki yozma nutq bilan bog'lab o'rganish to'g'ri bo'ladimi, degan 
savollarni kun tartibiga qo'ymoqdalar. Matnnig nutq kategoriyasi ekanligi masaiasi 
psixolingvistikada "nutqiy jarayon" yoki "nutqiy faoliyat natijasi" sifatida 
izohlanadi. 
Matn tuzilishiga ko'ra og'zaki va yozma shakllarda bo'lishi mumkin. Rus 
tilshunosi I.R. Galperinninig talqiniga ko'ra, matn har tomonlama mukammal 
holatlarga keltirilgan yozma nutq mahsulidir. 
XX asrning 2-yarmida tilshunoslikda yangi yo'nalish - "Matn tilshunosligi" 
paydo bo'ldi. Bu nisbatan yosh soha bo„lgani uchun ham uning ichki tuzilishida 
muayyan nazariyalar borasida hozirga qadar bir ilmiy qarorga kelinmagan. 
O`tgan asrning 90-yillaridan boshlab o'zbek olimlari matn tilshunosligining 
nazariy muammolari bilan shug'ullana boshladilar. Bu jihatdan B.O'rinboyev, 
R.Qo`ng'urov, J.Lapasovlarning "Badiiy tekstning lingvistik tahlili" nomli o'quv 
qo „llanmasini alohida qayd etishimiz zarur. Bu asarning kirish qismi "Tekst -
lingvistik tahlil obyekti " deb nomlanadi. Bunda matn tiplari, ularning umumiy va 
o'ziga xos belgilari, matnning lisoniy tahlili, metodologik tamoyillari, matn 
yaratish muammolari ifoda vositalarining tanlanishi va ularning matn tuzilishidagi 

8 
roli singari dolzarb masalalar o'zbek tilida berilgan misollar orqali yoritilgan. 
A.Mamajonov 1989-yilda nashr qilingan "Tekst lingvistikasi" nomli qo`llanmasida 
matn nazariyasi va matn tahlili bilan bog'liq masalalarga to'xtalgan. 
O`zbek tilshunoslari A.Nurmonov va N.Mahmudovlar "O`zbek tilining 
mazmuniy sintaksisi" asarida matn kategoriyasining o`rganilishi, matn sintaksisi 
xususida nuhum ma'lumotlarni beradi. 
M.Yo`ldoshevning doktorlik dissertatsiyasi badiiy matn lingvopoetikasiga 
bag'ishlangan bo"lib, u mazkur tadqiqot bilan bog'liq bir qancha o'quv 
qo'llanmalarni nashr qilgan: "Badiiy matn va uning lingvopoetik tahlili asoslari" 
(Toshkent, 2007), "Badiiy matn lingvopoetikasi" (Toshkent, 2008), "Badiiy 
matnning lisoniy tahlili" (Toshkent, 2010). Olimning asarlarida matnning nazariy 
masalalari, uning maqomi, birliklari, matn turlari, matn tarkibiy qismlari, matn 
tarkibiy qismini bog'lovchi vositalar, badiiy matnni tahlil qilish tamoyillari (shakl 
va mazmun birligi tamoyili; makon va zamon birligi tamoyili; xususiylikdan 
umumiylikka o4ish tamoyili), badiiy matnni tahlil qilish usullari (lisoniy tabdil 
usuli; matn variantlarini qiyoslash usuli; lug'atlarga asoslanish usuli; lisoniy 
birliklar indeksini tuzish usuli), badiiy matnning lingvistik tahlili (badiiy matnning 
fonetik-fonologik xususiyatlari, badiiy matnning leksik-semantik xususiyatlari, 
badiiy 
matnning 
morfologik 
xususiyatlari, 
badiiy 
matnning 
sintaktik 
xususiyatlari), badiiy matnda ko'chimlar kabi masalalar haqida ma'lumot beradi. 
O'zbek tilshunosligida matn muammolari tadqiqida yana bir salmoqli ish 
S.Boymirzayevaning 
"O`zbek 
tilida 
matnning 
kommunikativ-pragmatik 
mazmunini 
shakllantiruvchi 
kategoriyalar" 
mavzusidagi 
doktorlik 
dissertatsiyasidir. Mazkur tadqiqot ham o'zbek lingvistikasida matn tilshunosligi 
yo`nalishining rivojiga zalvorli hissa qo'shdi. 
Hozirgi paytga kelib, o'zbek tilshunosligida matn muammolarini tadqiq 
etishda salmoqli yutuqlarga erishildi hamda lingvistikada "Matn tilshunosligi" 
yo"nalishining mavqeyi yanada mustahkamlandi. 
Matn 
maqsad-mohiyatida 
tilning 
ikki 
muhim 
vazifalaridan 
biri: 
kommunikativ vazifa yoki estetik vazifaning qay biri yetakchilik qilishiga ko`ra 

9 
matnning ikki oppozitiv tipi farqlanadi, ya'ni badiiy matn va nobadiiy matn. 
Asosiy maqsad-mohiyatida estetik vazifa yetakchilik qilgan matnni badiiy matn 
deyishimiz mumkin. 
Badiiy matnning yaratilishi asosini badiiy uslub unsurlari tashkil etadi. Badiiy 
uslub o'zbek tili vazifaviy uslublari orasida o'ziga xos mavqega ega bo'lib, ayni 
paytda o'zining alohida me'yorlariga ham ega. Til materialini qamrab olish 
imkoniyatining kengligi, umumxalq tilida mavjud bo`lgan barcha lingvistik 
birliklarning, boshqa vazifaviy uslublarga xos bo`lgan elementlarning ham 
ishlatilaverilishi va ularning muhim bir vazifaga badiiy-estetik vazifani bajarishga 
xizmat qilishi badiiy uslubning asosiy xususiyati sanaladi. Shuningdek, badiiy 
uslubda, xususan, poetik nutqda hozirgi adabiy orfografik me'yor talablariga 
muvofiq kelmaydigan qator so'zlar ham ishlatilaveradi. Bu uslubda metafora, 
metonimiya, sinekdoxa, mubolag'a singari badiiy vositalardan keng foydalaniladi. 
O'zbek tilshunosligida badiiy matn tadqiqi sohasida jiddiy izlanish olib 
borgan M.Yo'ldoshev badiiy matnni tahlil qilish tamoyillari haqida quyidagi 
fikrlarni ilgari suradi: 
1. Shakl va mazmun birligi tamoyili. 
2. Makon va zamon birligi tamoyili. 
3. Badiiy matn tilining umumxalq tili va adabiy tilga munosabatini aniqlash 
tamoyili. 
4. Badiiy matndagi poetik aktuallashgan til vositalarini aniqlash tamoyillari.
1
5. Badiiy matndagi intertekstuallik mexanizmlarini aniqlash tamoyili. 
1. 
Shakl va mazmun birligi tamoyili. Borliqdagi narsa va hodisalar 
o'rtasidagi aloqadorlik, bog'lanish turlaridan biri shakl va mazmun birligidir. Shakl 
va mazmun munosabati tushunchasi har qanday matn uchun zaruriy omil 
hisoblanadi. Faylasuflar mazmunga «muayyan narsa va hodisalarni tavsiflovchi 
ichki elementlar va o'zgarishlarning majmuyi» deb baho beradilar. Shaklni esa 
«mazmunni ifodalash usuli, tashkil etuvchisi» sifatida talqin qiladilar. Shakl va 
1
Yo'ldoshev M. Badiiy matn lingvopoetikasi -Toshkent, Fan, 2008.
 

10 
mazmun bir-biri bilan shunday bog`lanib ketganki, birida sezilgan nuqson 
ikkinchisidagi butunlikka putur yetkazishi mumkin. Shakl va mazmun muvofiqligi 
buzilsa, muallifning niyati to`la namoyon bo`lmay qolishi turgan gap. Bunda 
asosiy e'tiborni matn va uning janr xususiyati o'rtasidagi muvozanatga qaratgan 
holda, matndagi lisoniy birliklarning tabiatiga mosligi masalasini ham diqqat 
markazidan qochirmaslik kerak. 
Badiiy matn ham shaklan, ham mazmunan mutlaqo o'ziga xos bo`lgan 
murakkab va serqatlam estetik butunlikdir. Unda mazmun qanchalik muhim bo`lsa, 
shakl ham shunchalik favqulodda ahamiyatlidir. Ba'zan shakl, hatto, mazmun 
darajasiga ko'tarilishi, mazmun maqomini olib, haqiqiy mazmunning qimmatiga 
daxl qilishi ham mumkin. Badiiy matnda muallifning mazmunni shaklga solishdagi 
mahorati, bundagi individual xususiyatlar alohida qimmatga ega. Badiiy matnda, 
eng avvalo, ana shu jihat, ya'ni shakl va mazmun birligi birlamchi tamoyil sifatida 
nazarda tutilishi lozim. Shakl va mazmunning ochiq yoki yashirin muvofiqligi 
muallif badiiy niyatining aniq va to„la namoyon boishi uchun jiddiy zamindir. 
2. 
Makon va zamon birligi tamoyili. Badiiy matnning til xususiyatlari 
tekshirilayotganida undagi har bir hodisaga makon va zamon birligi tushunchasini 
hisobga olib yondashish kerak. Har qanday asar davr va makon bilan bog'liq holda 
yuzaga keladi. Tarixiy mavzudagi asar tilida muayyan zamon ruhini tashuvchi 
voqealarning qaysi makonda, qanday muhitda yuz berayotganini oydinlashtiruvchi 
leksik-grammatik birliklar ishtirok etadi. Makon va zamon birligi tushunchasi 
badiiy asargagina xos belgi emas. U har qanday matn ko'rinishiga taalluqlidir. 
Ushbu tamoyil asosida tahlil olib borilayotganda matn yozilgan davr, matnda 
ko'tarilgan mavzu va matn birliklarining tabiatiga qarab diaxron va sinxron 
aspektlardan biri tanlanishi kerak. 
3. 
Badiiy matn tilining umumxalq tili va adabiy tilga munosabatini 
aniqlash tamoyili. Tahlil etilayotgan matn tilining umumxalq tili va adabiy tilga
munosabatini nazarda tutish ham yana bir tamoyildir. V.V.Vinogradov 
"Badiiy adabiyot tili haqida" (1959) nomli asarida ta'kidlaganidek, badiiy 
adabiyot tilining tarixiy harakatini umumxalq tili hamda uning turli tarmoqlanishi 

11 
tarixidan tamoman ajratilgan holda o'rganish mumkin emas. Badiiy matnning ikki 
turini farqlash mumkin: 1) zamonaviy matn (bugun yaratilgan), 2) tarixiy matn 
(o„tmishda yaratilgan). Zamonaviy matnning ham o„z navbatida ikki turini 
kuzatish mumkin, ya'ni: a) bugungi kun mavzusidagi zamonaviy matn; b) tarixiy 
mavzudagi zamonaviy matn. Masalan, S.Ahmadning "Azroil o„tgan yo'llarda" 
hikoyasi bugungi kun mavzusidagi zamonaviy matn, M.Alining "Ulug" saltanat" 
romani tarixiy mavzudagi zamonaviy matn, Navoiyning "Farhod va Shirin" asari 
esa tarixiy matndir. 
4. Badiiy matnda poetik aktuallashgan til vositalarini aniqlash tamoyili. 
Badiiy asardagi poetik aktuallashgan til vositalarini aniqlash ham muhim 
tamoyillardandir. Bunday vositalarning lingvistik va badiiy mohiyatini ochib 
berish orqali badiiy mazmunning shakllanishi va ifodalanishi mexanizmlarini aniq 
tasavvur qilish mumkin. 
5. Badiiy matndagi intertekstuallik mexanizmlarining lisoniy va semantik 
xususiyatlarini aniqlash tamoyili. Matn ichida qo'llanilgan o'zga matn 
ko'rinishlarini (nazira, taqlid, naql, hadis, rivoyat, miflar, afsonalar, didaktemalar, 
u yoki bu ijodkorning asari yoki parchasi kabi) aniqlash va ularning asar mazmuni 
bilan qay darajada uyg'unligi, badiiy mazmun ifodasidagi o'rni, asosiy matn bilan 
lisoniy va semantik boglanishidagi muhim holatlar haqida fikr yuritish badiiy matn 
lingvopoetikasini ochishda favqulodda zarurdir. 
O'zbek tilshunosligida badiiy matn tadqiqi sohasida jiddiy izlanish olib 
borgan M.Yoldoshev badiiy matnni tahlil qilish usullari sifatida quyidagilarni 
sanaydi: 
1. Lisoniy tabdil usuli. 
2. Matn variantlarini qiyoslash usuli. 
3. Lug'atlarga asoslanish usuli. 
4. Lisoniy birliklar indeksini tuzish usuli.
2
2
Yo'ldoshev M. Badiiy matn lingvopoetikasi -Toshkent, Fan, 2008.

12 
1. Lisoniy tabdil usuli. Tabdil - «almashtirish, o'zgartirish, o'rin 
almashtirish» degan ma'noni bildiradi. Ayrim adabiyotlarda o'zakdosh so'zlarning 
juft holda qo'llanishiga nisbatan ham ishlatilishi mumkin. Asar tilining badiiyligi, 
ishonarliligi, yozuvchining mualliflik mahoratini aniqlashda ushbu tahlil usuli 
natijalaridan foydalaniladi. Asarda qo'llanilgan so'z yoki iboralarni, jumlalarni 
qayta tuzib ko'rish, o'xshashi bilan almashtirib ko'rish va shu asosda baho berish 
nazardatutiladi. 
2. 
Matn variantlarini qiyoslash usuli. Bu usul orqali ma'lum asar matni 
boshqa variantlari bilan qiyoslanadi va lisoniy farqlaming mohiyati adib nuqtayi 
nazari, badiiy-estetik niyati hamda asar g'oyasiga bog'lab yoritiladi. Yozuvchining 
badiiy asar tili ustida ishlashini o'rganishda, yozuvchi tuzatishlarini ayni bir 
mazmunni ifodalashga qaratilgan turli vositalarni aniqlashda va, umuman, 
yozuvchining tildan foydalanishdagi mahoratini belgilashda bu usul yaxshi samara 
beradi. 
3. 
Matn variantlarini qiyoslash usuli. Asar tili, ayniqsa, tarixiy mavzudagi 
asar yoki tarjima asarlarining til xususiyatlari tekshirilayotgan paytda tegishli 
lug'atlarga murojaat qilish lozim bo'ladi. Masalan, «Shayboniyxon» dostoni tilida 
qo'llanilgan gudar, savash, sovut, sodoq, g'ul, tuv, baydoq kabi o'sha davr 
ruhiyatiga mos harbiy atamalar ma'nosini bilish asarni puxta o'rganishga yordam 
beradi. 
J.Lapasovning «Badiiy matn va lisoniy tahlil» deb nomlangan qo'llanmasida 
muayyan bir badiiy matnning lug'atini tuzish bo'yicha namunalar hamda lug'at 
ustida ishlash bo'yicha muhim ko'rsatmalar berilgan. Olim to'g'ri ta'kidlaganidek: 
«Badiiy matnning lisoniy tahlilini turli-tuman lug'atlarsiz tasavvur qilish qiyin. 
Lug'at ustida ishlash o'quvchi va talabalarning so'z boyligini, og'zaki va yozma 
nutqini o'stirishning eng muhim omillaridan biri bo"lib hisoblanadi va shu lug'at 
yordamida nafaqat so'zlarning tub ma'nosini, balki ko'chma ma'nolari, har bir 
so„zning qaysi til unsuri ekanligi, etimologiyasi (so'zning kelib chiqish tarixi va 
 

13 
tadrijiy rivoji), tarkibi, ba'zan esa grammatik shakli bilan yaqindan tanishiladi».
3
4. 
Lisoniy birliklar indeksini tuzish usuli. Badiiy matnning lingvopoetik 
tahlili jarayonida asardagi lisoniy birliklaming indeksini tuzib chiqish talab 
qilinadi. Buning uchun dastlab, asardagi eng ko'p qo'llanilgan, asar badiiyati uchun 
xarakterli bo'lgan birliklar (masalan, iboralar, sinonimlar, antonimlar yoki epitetli 
birikmalar, metonimiya, metaforalar bo'lishi mumkin) aniqlanadi. Keyin alifbo 
tartibida terib chiqiladi. Bu yozuvchining lisoniy mahoratini yoritishda faktik 
material vazifasini o'taydi. 

Download 0,64 Mb.