1.3. Gender tilshunosligining Ozbekistonda rivojlanishi
"Gender" atamasi 1968-yilda amerikalik olim Stoller tomonidan ilmiy
muomalaga kiritilgan. Ilmiy adabiyotlarda gender tushunchasining bir necha talqini
mavjud. Gender inglizcha so'z bo'lib, jinsga mansublikning ijtimoiy jihatlari
ma'nosini bildiradi. Bu tushuncha erkak va ayol o'rtasida nafaqat biologik farqni,
6
Qurbonova M.M., Boymirzaeva S. O'zbek tilshunosligi mamlakatimiz innovatsion taraqqiyoti
ko'zgusida. 2011
.
18
balki jamiyatning jinsiy taqsimotida ijtimoiy va madaniy tavsiflarni to'liq qamrab
oladi. Erkak va ayollarga tegishli ijtimoiy bog'liqlik, xulq-atvor va kutilgan
natijalarni ifodalaydi. "Gender feministik nazariyaning davomi sifatida vujudga
kelgan yondashuvlar, feminizm (fransuzcha "feministe", lotincha "femina" - ayol)
xotin-qizlarni kamsitishlardan xalos etishni targ'ib etuvchi, ular mavqeyini
jamiyatdagi ijtimoiy voqealar hosilasi sifatida o'rganuvchi oqimdir." Demak, inson
jinsda nafaqat fiziologik jihatdan farqlanadi, balki uning atrofidagilar bilan
muomalasi, nutqi, va, hatto, dunyoqarashida ham jinsdagi o'ziga xos, farqli yoki
mushtarak jihatlar namoyon bo'ladi. Ularni ilmiy tadqiq qilish gender
tilshunosligining yanada boyishi va rivojlanishiga xizmat qiladi.
XX asrning 90-yillariga kelib dunyo tilshunosligida gender tilshunosligi
borasida izlanishlar olib borish qizg'in tus oldi. Ayniqsa, bu borada rus
tilshunosligida
e'tiborga
molik
ishlar
amalga
oshirildi.
Shuningdek,
Z.Akbarovaning "O'zbek tilida murojaat shakllari va uning lisoniy tadqiqi" hamda
N.Ahmedovaning "O'zbek tilida murojaat birliklarining semantik-konnotativ
tadqiqi" mavzusidagi nomzodlik ishlarida jins anglatish maydoniga ko'ra murojaat
so'zlar guruhining izohi haqida to'xtalib o'tilgan. Sh.Iskandarovaning "O'zbek nutq
odatining muloqot shakllari" mavzusidagi nomzodlik dissertatsiyasida ayol va
erkaklarga xos ba'zi lingvistik farqlar va "O'zbek tili leksikasini mazmuniy
maydon sifatida o'rganish (shaxs mikromaydoni)" mavzusidagi doktorlik
dissertatsiyasida jinsiy va fiziologik holat asosida farqlangan shaxs nomlari haqida,
shuningdek, olimaning "Ayollar nutqida undov so'zlarning qo'llanishi", "O'zbek
nutq odobini ifodalovchi paralingvistik vositalar" nomli maqolalarida ayollar
nutqiga xos ba'zi lingvistik xususiyatlar haqida qimmatli ma'lumotlar berilgan.
Jumladan, xotin-qizlarga xos xususiyatlardan biri ular his-hayajonlarining,
holatlarining tez yuzaga chiqishidir, bu xuxsusiyat ko'proq nutqiy vositalar bilan
ifodalanadi. Ayollar nutqida dialogga moyillik nisbatan ustunroq ekanligi
Sh.Iskandarova tadqiqotlarida qayd etilgan. M.Saidxonovning "Noverbal vositalar
va o'zbek tilida ularning ifodalanishi" mavzusidagi nomzodlik ishida o'zbek va
boshqa millat ayollarining qayg'uni ifodalovchi usullari haqida to'xtalib o'tgan.
19
F.Musayeva esa "(O'zbek tilida biologik jinsni ifodalashning leksik-semantik
usuli" nomli maqolasida erkak va ayol jinsi ma'nosini ifodalovchi leksemalar
haqida ma'lumot beradi.Ushbu sanab o'tilgan tadqiqotlarda bir tomonlama, ya'ni,
asosan ayollar nutqining ba'zi lingvistik xususiyatlari yoritilgan bo'lib, ularda
gender atamasi umuman qo'llanilmagan va gender o'rganish obyekti sifatida tadqiq
qilinmagan. Shunday bo'lsa ham, ko'rsatilgan tadqiqotlar O'zbekistonda gender
tilshunosligining boshlanishiga va rivojlanishidagi ilk izlanishlar natijasi sifatida
ahamiyatga molik.
Respublikamizda gender tilshunosligi borasida dastlabki qadamlar
qo'yildi. Jumladan, A.Morozova, I.To'xtasinov va G.Ergasheva kabi yosh
olimlarning nomzodlik tadqiqotlari bunga yaqqol misoldir. A.Morozova gender
masalasiga ispan tili materiallari asosida yondashib, "erkaklik" va "ayollik"
konseptlari mazmuni, ularga xos gender stereotiplar tavsifi haqida ilmiy
mulohazalar bildiradi. Uning tadqiqoti kognitiv yo'nalishda olib borilgan bo'lishiga
qaramay, tadqiqotchi gender tilshunosligiga ham taalluqli fikr-mushohadalar va
taxminlarini ilmiy asosda havola qiladi. I.To'xtasinov ingliz va o'zbek tillariga xos
badiiy matnda qo'llanuvchi erkak hamda ayollarga xos fiziologik, ya'ni, yuz va
tana tuzilishi bilan bog'liq leksik birliklarning gender farqlanishini qiyosiy-
tipologik aspektda keng ochib bergan. G.Ergasheva ingliz va o'zbek tilining
frazeologik va paremiologik sistemasiga xos erkak va ayol tushunchalarining
gender, pragmatik, kognitiv xususiyatlari, gender stereotiplarning o'zbek
frazeologiyasidagi tavsifi, o'zbek paremiyalarining gender tahlili, ularning ingliz
tilidagi ifodalari bilan o'xshash yoki noo'xshash jihatlari haqida fikr yuritadi.
Jumladan, "Gender munosabatlarini o'rganish mamlakatimizda davlat siyosati
darajasiga ko'tarilgan, chunki gender muammosi ma'naviyatni yuksaltirish, o'zlikni
anglash, inson haq-huquqlarini poymol etmaslik kabi masalalarni ifodalaydi" -
deya gender tilshunosligining aynan bugungi kundagi rivoji nechog'li ahamiyatli
ekanligi ta'kidlanadi.
Gender lingvistikasiga jiddiy e'tibor f.f.d., prof. Muhabbat Qurbonovaning
tadqiqotlarida ham kuzatiladi. 2011-yilda chop etilgan "(O„zbek tilshunosligi.
20
Mamlakatimiz innovatsion taraqqiyoti ko'zgusida" nomli ilmiy maqolalar
to'plamida S.Boymirzayeva bilan hamkorlikda "Tilshunoslikda gender tadqiqotlar"
hamda "O'zbek tilshunosligining dolzarb masalalari" respublika ilmiy-nazariy
anjumani materiallari ilmiy to'plamida N.Rajabova bilan hammualliflikda
"Diskursning gender xususiyatlari" nomli ilmiy maqolalari o'rin olgan. Bu kichik
tadqiqotlarda tilshunoslikda gender yo'nalishning tadrijiy taraqqiyot yo'li, shu
yo'nalishning paydo bo'lishiga turtki bo'lgan g'oyalar va ilmiy xulosalar,
sotsiologiya, psixologiya va boshqa fanlarning tilshunoslik bilan umumiy tahlil
usullarining paydo bo'lishi va ularning yangi yo'nalishlarga asos bo'lib xizmat
qilishi haqida fikr yuritilgan. Ayniqsa, "Tilshunoslikda gender tadqiqotlar"
maqolasida Muhabbat Qurbonova til va gender munosabati, jahon ilmiy maydonida
gender atamasining ma'nolari, g'arb va rus tilshunoslarining bu yo'nalishdagi
muhim ishlarini sanash bilan birga genderologiyaning umumlingvistik mohiyatini
aniqlashga harakat qiladi. Dastlabki genderolingvistik tadqiqotlarda til
vositalarining gender xosslalariga ko'proq e'tibor berilgan bo'lsa, hozirgi kundagi
gender tadqiqotlarda erkak va ayollarga xos bo'lgan "lingvistik assimmetriya"ni
aniqlash va uning ijtimoiy jins tushunchasi bilan munosabatini belgilashga
qaratilgani haqli ravishda bayon etilgan. Har ikkala maqolada ham muallif gender
tilshunosligining milliy xususiyatlari mavjudligini ta'kidlaydi.
Shu bilan birga gender tilshunoslik tadqiqiga bag'ishlangan bir qator ilmiy
maqolalar tadrijini ham kuzatishimiz mumkin. Masalan, "O'zMU yosh
tadqiqotchilari ilmiy ishlari" (Toshkent, 2004) to'plamida nashr qilingan
M.A.Qurbonovaning "Grammatik jins va biologik jins tushunchalari talqini
xususida" maqolasida J.S.Nesfildning "Jins otlarning ma'nolariga ko'ra farqlanadi.
Erkaklik jinsidagi (мужской pofl)dagi otlarga so'zlar ma'lum darajada kuch,
vahshat kabi ma'nolarni, ayollik jinsini ifoda etuvchi so'zlar muloyimlik, nafislik,
g'amxo'rlik kabi ma'nolarni anglatishi kerak"
5
degan fikri iqtibos sifatida o'rinli
keltiriladi. Maqolada muallif grammatik (formal) va biologik (real) jins
tushunchalarini bir-biridan farqlash zarurligi, ular tilda so'zlarning mazmuniy
hamda shakliy jihatlariga bog'liqligini misollar yordamida izohlashga harakat
21
qiladi. Ayni shu ilmiy to'plamda jurnalistika fakulteti magistranti Z.Tadjiyevaning
'Gендерная проблематика в прессе" maqolasi ham o'rin olgan. Magistrant o'z
kichik tadqiqotida bugungi kun matbuotida erkaklarga qaratilgan maxsus nashrlar
va ayollarni qiziqtiruvchi alohida gazeta va jurnallar, maxsus u yoki bu jins
vakillari
e'tiborini
tortuvchi
rubrikalar,
ommaviy
axborot
vositalarida
qo'llanilayotgan so'zlarning gender jihatdan xoslanganligini "Xalq so'zi", "Правда
Востока" hamda "Oila va jamiyat" gazetalari misolida o'rganib, o'z mulohazalarini
bayon qiladi.
O'zbekiston davlat jahon tillari universitetida 2011-yilda "Jahon adabiyoti"
fanini o'qitishning dolzarb muammolari" respublika ilmiy-amaliy konferensiyasi
to'plamiga kiritilgan N.M.Yuldashovaning 'Тендерные аспекты при изучении
зарубежной литературы" va Sh.R.Sultonovaning "Badiiy asarlarda ayollar
nutqining ta'sirchanligini ifodalash vositalari" nomli maqolalarida ham gender
xususiyatlar o'zbek tili materiallari misolida tadqiq qilinadi.
Lingvistikada gender masalalarga e'tiborning kengayib borishini biz 2013-
yilda chop etilgan "Tilshunoslikning dolzarb masalalari" (ilmiy maqolalar to'plami,
VI kitob) to'plamida yaqqol ko'rishimiz mumkin. Mazkur to'plamda gender
masalalariga
alohida
"Genderologiya"
bo'limi
ajratilgan
bo'lib,
unda
N.Bekmuhamedovaning "Tanishuv e'lonlarida uchraydigan xulq stereotiplarining
gender aspekti xususida", B.Yo'ldoshev va K.Rajabovalar hammuallifligida
yozilgan "Shaxs tavsifi uchun qo'llanuvchi zoonimlaming gender xususiyatlariga
doir"
7
, M.Isayevaning "Badiiy dialogik nutqda qo'llanuvchi ba'zi vulgarizmlarning
gender xususiyatlari haqida" deb nomlangan maqolalari o'rin olgan.
Xulosa o'rnida shuni aytish mumkinki, o'zbek tilshunosligida ma'lum darajada
gender lingvistikasi sohasida izlanishlar olib borilmoqda. Tadqiqotlarning asosan
qiyosiy planda ekanligi, genderning faqat o'zbek tiliga xos og'zaki va yozma shakli
alohida o'rganilishi va tahlil qilinishi galdagi vazifa sifatida bugungi tilshnoslar
oldida turgan dolzarb masalalardan biridir.
| 