|
Qarindoshlik asosidagi shaxs nomlarining gender xususiyatlariBog'liq sh.qurbonova o\'zbek tili badiiy matinlarini genter xususiyati bmi2.3. Qarindoshlik asosidagi shaxs nomlarining gender xususiyatlari
O`zbek tilining boy imkoniyatlari insonga qarindoshlik rishtalari bilan
bog'langan shaxslarni turli nomlar bilan atash uchun keng ko'lamli manba bolib
xizmat qiladi. Bunday nomlarda maskulinlik va feminlik belgilari yaqqol namoyon
bo'ladi. Nutq jarayonida adresantlarning dunyoqarashi, xarakter xususiyatlari,
ijtimoiy-madaniy sa'viyasi, atrofdagilar bilan munosabati ro'yobga chiqadi.
Ayniqsa, apellyativ nominatsiyasida so'zlovchining tinglovchiga nisbatan salbiy
yoki ijobiy munosabati bevosita aks etadi.
"Timing barcha vazifalari: kommunikativ, emotiv, aloqa o'rnatish, ijtimoiy
funksiyalari so'zlovchi va tinglovchi orasidagi turli-tuman munosabati ami
ifodalaydi. Murojaatning mazmunan har xil shakllanishi - quvonch, ta'na,
qo'rqinch, gina, iltifot, nafrat kabi ma'no ottenkalari qo'shilgan holda ifodalanishi -
eng avvalo, ijtimoiy muhit va sharoitdan kelib chiqadigan munosabatga bog'liq".
7
Ingliz tilida "murojaat" ma'nosini ifodalovchi lingvistik termin sifatida ilmiy
muomalaga kirgan. Nominatsiya, ya'ni, nom lotincha "nomination" so'zidan
olingan bo'lib, tilda atash vazifasini bajaruvchi birliklarning hosil bo'lish
jarayonidir". Demak, apellyativ nominatsiya - murojaat nominatsiyasi
atamasi o'rnida ishlatiladi. Murojaat nominatsiyasi tilshunoslar tomonidan atroflicha
tadqiq qilingan bo'lsa-da, bunday birliklarning jinsda farqlanishi, ayol yoki erkak
nutqida qay tarzda amalga oshishi, ayniqsa, oilaviy masalalar gender
tilshunosligining dolzarb masalalaridandir.
N.Ahmedova tadqiqotida quyidagi jihatlarga e'tibor qiladi: "Odatda,
so'zlovchi tinglovchining mavqeyidan kelib chiqib, quyidagicha murojaatlarni
ishlatish mumkin: ona, qiz, opa, singil, ayol, xodim, hamkasb, dugona, xola, amma,
jiyan". Ushbu izlanishda ayol jinsiga nisbatan qo'llanuvchi qarindoshlikni
bildiruvchi murojaat birliklari keltirilgan. Bulardan ba'zilari, masalan, jiyan yoki
xodim kabi leksemalarda, aslida, jins farqlanmaydi, ya'ni, erkak uchun ham, ayol
uchun ham umumiy nominativ birlik sifatida teng qoMlanadi.
Mazkur bo'limda oilaviy munosabatlar tizimida erkak va ayollar nutqi
murojaat shakllarining Tohir Malik qissasida boy mazmunda hamda keng
37
ko'lamda alohida qalamga olinganiga amin bo'lamiz.
Ijtimoiy munosabatlar tizimida oilaviy munosabatlar o'ziga xos tadrijga
ega. Biz nominatsiyaning bunday tadqiqini quyidagicha turlarga ajratib tahlil
qildik:
1.
Oilada yaqin qarindoshlik munosabatidagi shaxs nomlari.
2.
Oilada nisbatan yaqin bo'lmagan qarindoshlik munosabatidagi shaxs
nomlari.
3.
Nominativ vazifa bajaruvchi laqab va taxalluslar.
Murojaat shakllari obyektning aniq yoki noaniqligiga ko'ra ikki turga
ajratiladi:
a)
abstrakt murojaat shakllari (ey, hoy, sen, siz);
b)
konktret murojaat shakllari. Murojaatning bu turida ism, laqab, taxallus,
insonga xos bo'lgan belgi-xususiyat bildiruvchi leksik, insonni atovchi nominativ
birliklar murojaat shakli vazifasini bajaradi.
Oilada yaqin qarindoshlik munosabatidagi shaxs nomlariga quyidagilar kiradi:
ota, ona, ada, dada,oyi, ay a, aka, uka, opa, singil, o'g'il, qiz, xotin, er-xotin, bola-
chaqa kabi.
Erkak kishiga nisbatan qo'llanuvchi nomlar orasida, ota semasini ifodalovchi
leksik birliklar, ayniqsa, alohida e'tirof etiladi. Otaga yaqin oila a'zolari tomonidan
murojaat qilinganida, odatda, uni ismini aytib chaqirish hurmatsizlik hisoblanadi.
Eriga otasi, dadasi, dadajonisi, bobojonisi, buvasi, bovasi deb murojaat
qilishda "farzandlarining otasi", "hurmat", "yosh pog'onasining yuqori
|
| |
