41
Bob bo'yicha xulosalar
Ushbu bob bo`yicha
quyidagi xulosalarga keldik:
1.
O'zbek tilining boy imkoniyatlari insonga qarindoshlik
rishtalari bilan
bog'langan shaxslarni turli nomlar bilan atash uchun keng ko'lamli manba bo'lib
xizmat qiladi. Bunday nomlarda maskulinlik va feminlik belgilari yaqqol namoyon
bo'ladi.
2.
Erkak kishiga nisbatan qo'llanuvchi nomlar orasida ota semasini
ifodalovchi leksik birliklar, ayniqsa, alohida e'tirof etiladi.
3.
O'zbek oilasida, odatda, ayol o'z eriga ismi orqali juda kam hollarda
murojaat qiladi. Boisi, ayolning o'z eriga bo'lgan cheksiz hurmati,
qadrlashi, shu
bilan birga faqat sharq ayollarigagina xos bo'lgan nafaqat o'z turmush o'rtog'iga,
balki oilaning boshqa a'zolariga ham andisha, xijolat yoki uyalish kabi
tuyg'ularning ustunligidandir. Shu sababli xotin o'z eriga
odam, bu kishi, aka
(ismiga qo'shib),
begim, jonim, azizim kabi murojaat shakllarini qo'llaydi.
Odam,
bu kishi, aka kabi leksik murojaatlarni, odatda, suhbatdoshlar
davrasida ishlatsa,
begim, jonim, azizim kabi murojaat shakllarini o'zaro suhbatda, faqat er-xotin
o'rtasidagina qo'llaydi.
4.
Ayol semasini ifodalovchi leksik birliklar bilan birga qo'llanuvchi
sifatlovchilarni kuzatar ekanmiz, bu birliklarda murojaat etilayotgan ayolga
nisbatan so'zlovchining munosabati yaqqol namoyon boladi. Masalan,
yostiqdosh,
rafiqa, xotin, jonon kabi lug'aviy birliklarda ayolga
bolgan munosabat jufti
halolidan tortib, boshqacha mazmundagi murojaatni ham ko
'
rishimiz mumkin.
5.
Erkaklar o'zaro salomlashganda, ko'rishganda yoki xayrlashganda
ularning nutq odobida bu ishni alohida lutf-u nazokat bilan amalga oshirishga
ishtiyoqning yo'qligi erkaklar salomlashishidagi o'ziga xoslikni belgilaydi.
6.
Erkak kishi muayyan xursandchilik vaziyatida hayajon tufayli
erkaklarga xos qat'iyatlilikni biroz bo4sa-da, yumshatishi
hamda uning xatti-
harakatlarida erkaklarga xos nazokat va samimiylik o'zgacha holatda namoyon
boMishi mumkin.
42
7.
O'zbek xalqi nutq odatida alohida olingan marosimlarda erkaklarning
vazifalari, xatti-harakatlari hamda ayollarning vazifalari va har bir xatti-harakatlari
izchillik bilan ishlab chiqilgan. Shunday ekan, har bir jins vakillari o'z xoslik
doirasidan chiqib ketmaydi.
8.
Neytral vaziyatlarda erkaklarga ham, ayollarga ham birdek xos bo'lgan,
yoki
boshqacha qilib aytganda, jinsga ajratilmaydigan alohida nutqiy birliklarning
talaygina ekanligini qayd qilamiz.
9.
Insonni tashqi ko'rinishi orqali jinsda farqlovchi bir qator nutqiy
birliklar, formulalar mavjud. Muhim ahamiyatga ega bo'lgan gender stereotiplar
tizimiga qahramonning nutqi, ismi, laqabi yoki shaxsini ifodalovchi belgilar kiradi.
Ammo bevosita ismini o'qimasdan yoki bilmasdan ham qahramonning ayol yoki
erkak ekanligini anglatuvchi tashqi belgilar mavjudligi ma'lum.
Bunday tashqi
belgilarga yuz tuzilishi, ifodasi, qad-qomat, tana a'zolari tuzilishi, ovoz va kiyim-
kechak kabi omillarni kiritish mumkin.
10.
Erkak kishiga xoslikni bildiruvchi asosiy
tashqi belgi-xususiyatlarga
gavdaning ayolnikiga nisbatan yirik bo'lishi, yelkalarning keng bo'lishi, oyoq-
qo'lning baquvvat va uzun bo'lishi, yuz tuzilishi ayolnikidan tubdan farq qilishi,
asosan, soqol-mo'ylovning mavjudligidir. Bundan tashqari, faqat erkaklargagina
xos bo'lgan xarakter xususiyati hamda muayyan xatti-harakatlar erkaklikning bosh
va muhim ifodasi sifatida adib tomonidan qahramonlar tasvirida qo'llaniladi. Ana
shu o'ziga xosliklar erkaklarga xos bo'lgan gender stereotiplarlarni tashkil qiladi.
11.Ayol obrazini tasvirlashda nozik va sarvqomat,
jozibador va
latofatli, qosh-ko'zlarida erkakni sehrlab qo'yishga qodir kuch yoki jodusi bor,
g'uncha dudog' va qirmizi yanoq, mayin va shirali ovoz sohibasi degan
go'zalta'riflardan foydalanadi. Ana shu belgi va ta'riflar bevosita ayollarga xos
bo'lgan gender sereotiplarni shakllantiradi.
