31
- bas,ahvoling yaxshi, derdi. Shuning barobarida birovning hol so'rashini ham
yoqtirmas edi. Tobi qochib qolgan kezlari uning odatini bilmagan odam:
"Tuzukmisiz?" deb so'rasa, "Ha, o'lishim kerakmidi?" degan shirin javobni
eshitardi. (I kitob, 165-b.) Misollardan ma'lum bo'ladiki, erkaklar o'zaro
salomlashganda, ko'rishganda yoki xayrlashganda ularning
nutq odobida bu ishni
alohida lutf-u nazokat bilan amalga oshirishga ishtiyoqning yo'qligi erkaklar
salomlashishidagi o'ziga xoslikni belgilaydi.
Erkaklar o'zaro so'rashishganda ham muayyan muloqot me'yorlariga
amal qiladilar. Misol tariqasida
"Assalomu alaykum, salom berdik, salomlar
bolsin, yaxshimisiz, omonmisiz, qalaysan, bormisan, o kimni ko'ryapman" kabi
birliklarni keltirishimiz mumkin.
Erkaklar bilan ayollar so'rashishlari haqida to'xtaladigan bo'lsak,
bu jarayon
ham o'zbeklarga xos odob-axloq qoidalariga qat'iy rioya etilgan holda bo'lib
qoladi.Ayollarning o'zaro salomlashishlari - bu alohida mavzuiy guruh bo'lib,
o'zbek nutq va muloqot odobidan kelib chiqqan holda uning naqadar boy manbaga
asoslanishini ta'kidlashimiz zarur. Biroq asar bayonida bosh qahramonlar erkaklar
bo'lgani uchun asosiy e'tibor ularning murojaat shakllariga qaratiladi. Ayollarda bu
nutqiy vaziyat quyidagi hollarda uchraydi:
Hozir oshxona ostonasini hatlab
chiqdi-yu, qo'rquvdan pirpirayotgan ko'zlarini eriga tikib, salom berdi. So'ng: -
Yaxshi keldingizmi, adasi, - dedi. Bu gapini о'zigina eshitdi. Qo'rqibgina, astagina
aytolgan so
'
zlar havoga singib ketdi. (II kitob, 121- b.) -
Menman, oyi, assalomu
alaykum. - Voy, bolaginamdan aylanay, kelgan bo'lsang о'rgilay, eson-omongina
keldingmi, jon bolam, - и shunday deb o'rnidan turmoqchi bo'ldi. (Ill kitob, 145-b.)
So'rashish jarayonining keyingi bosqichida suhbatdoshlar
bir-birlarning hol-
ahvoli bilan qiziqadilar. Odatda, o'zbek ayollari o'zaro uzoq so'rashishadi.
Nutqimizda turg'un bo'lib qolgan so'rashish qurilmalaridan yozuvchi ham
unumli foydaladi. Masalan,
"Esonmisiz, omonmisiz, bormisiz, yaxshimisiz, sog"-
omongina yuribsizmi, bardam-baquvvatmisiz, adam (yoki boshqa oila a'zolari
so'raladi, ba'zan ularning ismi aytib so'raladi) yaxshimilar, yaxshi yuribdilarmi,
yaxshi bo'lib qoldingizmi, opoq bolib qoldingizmi, uychilar tinchmi" kabi. Bu
32
birliklar asar qahramonlari nutqining hayotiyligini ta'minlashga xizmat qiladi.
Bunday nutqiy birliklardan mahorat bilan unumli foydalangan adibning yutug'i
ham aynan shunda, deb o'ylaymiz.
O'z navbatida, ayollarning so'rashish
vaziyati mavzuiy guruhlari
ayollarning ayollar bilan ko'rishishlari, ayollarning erkaklar bilan ko'rishishlari
kabi ikki katta guruhga ajratiladi. Ayollarning ayollar bilan salomlashish,
so'rashish, ko'rishish yoki xayrlashish nutqiy vaziyatida qo'llovchi birliklar
ayollarning erkaklar bilan ko'rishganda yoki salomlashganda qo'llaydigan
birliklaridan farq qiladi.
To'y-hasham,
mehmondorchilik
va
boshqa
shodiyona
kunlarda
ishlatiluvchi mulozamat shakllarini o'rganar ekanmiz, ularning ham erkaklarning
hamda ayollarning shunday nutqiy vaziyatda qo'llovchi birliklarini alohida ajratish
maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz.
Xursandchilik
vaziyati erkaklarda ham, ayollarda ham muayyan ijobiy
kayfiyat bag'ishlovchi nutq birliklaridan foydalanishni .taqozo etadi. Masalan,
Bir
