44
bilan birga faqat sharq ayollarigagina xos bo'lgan nafaqat o'z turmush o
'
rtog'iga,
balki oilaning boshqa a'zolariga ham andisha, xijolat yoki uyalish kabi
tuyg'ularning ustunligidandir. Shu sababli xotin o'z eriga
odam, bu kishi, aka
(ismiga qo'shib),
begim, jonim, azizim kabi murojaat shakllarini qo'llaydi.
Odam,
bu kishi, aka kabi leksik murojaatlarni, odatda, suhbatdoshlar
davrasida ishlatsa,
begim, jonim, azizim kabi murojaat shakllarini o'zaro suhbatda, faqat er-xotin
o'rtasidagina qo'llaydi.
9.
Ayol semasini ifodalovchi leksik birliklar bilan birga qo'llanuvchi
sifatlovchilarni kuzatar ekanmiz, bu birliklarda murojaat etilayotgan ayolga
nisbatan so'zlovchining munosabati yaqqol namoyon bo'ladi. Masalan,
yostiqdosh,
rafiqa, xotin, jonon kabi lug'aviy birliklarda ayolga bo'lgan munosabat jufti
halolidan tortib, boshqacha mazmundagi murojaatni ham ko
'
rishimiz mumkin.
10.
Ayolga otasi ismini qo'shib aytish yoki
xo'jayin deb
murojaat qilish
uning oiladagi mavqeyi birmuncha yuqoriligini, shuningdek, hurmatga sazovorligini
bildiradi.
11.
Erkaklar o'zaro salomlashganda, ko'rishganda yoki xayrlashganda
ularning nutq odobida bu ishni alohida lutf-u nazokat bilan amalga oshirishga
ishtiyoqning yo'qligi erkaklar salomlashishidagi o'ziga xoslikni belgilaydi.
12.
Erkak kishi muayyan xursandchilik vaziyatida hayajon tufayli
erkaklarga xos qat'iyatlilikni biroz bo'lsа-da yumshatishi hamda uning xatti-
harakatlarida erkaklarga xos nazokat va samimiylik o'zgacha holatda namoyon
bo'lishi mumkin.
13.
O'zbek xalqi nutq odatida alohida olingan marosimlarda erkaklarning
vazifalari, xatti-harakatlari hamda ayollaming vazifalari va har bir xatti-harakatlari
izchillik bilan ishlab chiqilgan.
Shunday ekan, har bir jins vakillari o'z xoslik
doirasidan chiqib ketmaydi.
14.
Neytral vaziyatlarda erkaklarga ham, ayollarga ham birdek xos bo'lgan,
yoki boshqacha qilib aytganda, jinsga ajratilmaydigan alohida nutqiy birliklarning
talaygina ekanligini qayd qilamiz.
15.
Tilimizda insonni tashqi ko'rinishi orqali jinsda farqlovchi bir qator
45
nutqiy birliklar, formulalar mavjud. Muhim ahamiyatga ega bo'lgan gender
stereotiplar tizimiga qahramonning nutqi, ismi, laqabi yoki shaxsini ifodalovchi
belgilar kiradi. Ammo bevosita ismini o'qimasdan
yoki bilmasdan ham
qahramonning ayol yoki erkak ekanligini anglatuvchi tashqi belgilar mavjudligi
ma'lum. Bunday tashqi belgilarga yuz tuzilishi, ifodasi, qad-qomat, tana a'zolari
tuzilishi, ovoz va kiyim-kechak kabi omillarni kiritish mumkin.
16.
Erkak kishiga xoslikni bildiruvchi asosiy tashqi belgi-xususiyatlarga
gavdaning ayolnikiga nisbatan yirik bo'lishi, yelkalarning keng bo'lishi, oyoq-
qo'lning baquvvat va uzun bo'lishi, yuz tuzilishi ayolnikidan tubdan farq qilishi,
asosan, soqol-mo'ylovning mavjudligidir. Bundan tashqari,
faqat erkaklargagina
xos bo'lgan xarakter xususiyati hamda muayyan xatti-harakatlar erkaklikning bosh
va muhim ifodasi sifatida adib tomonidan qahramonlar tasvirida qo'llaniladi. Ana
shu o'ziga xosliklar erkaklarga xos bo'lgan gender stereotiplarni tashkil qiladi.
17.
Tilimizda ayol obrazini tasvirlashda nozik va sarvqomat, jozibador va
latofatli, qosh-ko'zlarida erkakni sehrlab qo'yishga qodir kuch yoki jodusi bor,
g'uncha dudog" va qirmizi yanoq, mayin va shirali ovoz sohibasi degan go'zal
ta'riflardan foydalanadi. Ana shu belgi va ta'riflar bevosita ayollarga xos bo'lgan
gender sereotiplarni shakllantiradi.
18.
Chunki mukammal badiiy matnni gender tahlil qilish jarayonida uning
tilidagi leksik birliklarni leksikologiya qonun-qoidalariga monand ravishda
ma'nodosh so'zlar, shakldosh so'zlar, zid ma'noli so'zlar, ko'p ma'noli so'zlar,
tarixiy va arxaik so'zlar,
yangi yasalmalar, shevaga oid so
'
zlar, chet va vulgar
so'zlar ajratib olinadi va asarda qanday maqsadga yo‟naltirilganligi izohlanadi.
19.
Tilshunoslikda vulgarizmlar deb ataluvchi qo'pol so'zlarda о'shа salbiy
munosabat, kamsitish, mensimaslik, haqorat kabi bir qator ifoda semalari juda
ochiq ko'rinib turadi. Bunday so'zlar ko'proq nominativ ma'nolariga ko'ra emas,
ayni shu konnotativ ma'nolariga ko
'
ra nutqda yashaydi. Ma'lumki,
jamiyatning
o'ziga xos qatlami bo„lmish qimorbozlar, o'g'rilar, fohishalar hamda shu kabi
