6.2. Yevropa Ittifoqi sharoitlarida xalqaro kompaniyalarning
imkoniyatlari
Yevropa Ittifoqida integratsion jarayonlarning rivojlanishi bilan
xalqaro kompaniyalarga Yevropa firmalari bilan hamkorlik qilish uchun
tobora keng imkoniyatlar ochilmoqda. Bunda hamkorlik sharoitlari o’z
xususiyatiga ega. Masalan, 90-yillar oxirida Yevropa Ittifoqi quyidagi
savdo-siyosiy qurollar majmuasiga ega bo’ldi: yagona boj tarifi, qishloq
xo’jalik tovarlari eksporti va importining yagona rejimi, dempingga qarshi
tadbirlar, import ustidan nazorat va olib kirishni bir tomonlama tartibga
solish; YeI da eksportni (asosan to’qimachilik va qora metallarni)
“ixtiyoriy” cheklash haqidagi kelishuvlar. YeI da amal qilayotgan
qoidalarga ko’ra hech bir a’zo-mamlakat mustaqil ravishda (boshqa a’zo-
mamlakatlar bilan maslahatlashmasdan) uchinchi mamlakatlar bilan savdo
muzokaralari olib bora olmaydi va savdo kelishuvlarini imzolay olmaydi.
Oxirgi yillarda YeI nomidan tuziluvchi kelishuvlarga tobora ko’proq savdo
113
siyosati doirasidan tashqariga chiquvchi sanoat va ilmiy-texnik hamkorlik
masalalari kiritilmoqda.
YeI mamlakatlari jamoaviy savdo siyosati vositalari bilan bir qatorda
milliy xarakterdagi turli choralarni qo’llamoqdalar. Masalan, eksport
kreditlarini berish milliy hukumatlar ixtiyorida qolgan. Texnik me’yorlar
va standartlarni, sanitar nazoratini, ma’muriy qoidalarni unifikatsiyalash
davomida proteksionistik maqsadlarda qo’llash mumkin bo’lgan
qo’shimcha jamoaviy vositalar ishlab chiqildi.
Importni tartibga solish – yagona boj tarifi YeI ning uchinchi
mamlakatlar bilan savdo munosabatlarida ishlatiladi. Konkret tovarlarga
boj tariflarining stavka miqdori xomashyoni qayta ishlash darajasiga qarab
belgilangan. Agar YeIda ishlab chiqarilmaydigan yoki yetishmaydigan
xomashyoning o’zi bojsiz yoki kam bojlar bilan olib kirilsa,
yarimfabrikatlarga (ayniqsa, tayyor mahsulotlarga) boj to’lovlari ancha
yuqori bo’ladi. 90-yillarda yagona boj tarifining boshlang’ich to’lovlari
paxta xomashyosiga – 0 %, kalava ipga – 10%, ip gazlamaga – 17%;
ishlov berilmagan teriga – 0%, ishlov berilgan teriga – 7%, poyafzal
terisiga – 16 % va h.k. qilib belgilangan.
Preferensiyalarning umumiy tizimi (PUT) ko’proq rivojlanayotgan
mamlakatlar bilan munosabatlarda qo’llaniladi. U YuNKTAD qaroriga
binoan bir tomonlama tartibda qabul qilingan. 1993 yilda Yevroittifoq
preferensiyalar umumiy tizimini Rossiya va boshqa MDH mamlakatlariga
ham joriy etdi. Endi ko’pgina sanoat tovarlari Rossiyadan YeIga bojsiz
kiritilishi mumkin. Tarif preferensiyalari faqat to’qimachilik, baliq
mahsulotlariga, shuningdek YeKPB (1951 yilda FRG, Fransiya, Italiya,
Belgiya,
Niderland,
Lyuksemburg
tomonidan
qora
metallurgiya
korxonalari mahsuloti hajmi va assortimenti ustidan nazorat qilish,
markazlashtirish va rejalashtirish maqsadida tashkil qilingan Yevropa
ko’mir va po’lat birlashmasi) nomenklaturasi tovarlariga tarif
preferensiyalari qo’llanilmaydi.
PUT YeI Kengashi tasdiqlaydigan va har yili qayta ko’rib
chiqiladigan sxemalar asosida amal qiladi. PUT harakat qilishining asosiy
maqsadi faqat preferensial rejim taqdim qilingan mamlakatlardan faqat shu
rejim qo’llaniluvchi tovarlarni imtiyozli sharoitlarda olib kirilishini
ta’minlashdan iborat. Tovarning kelib chiqish mamlakatini o’rnatish
qoidalari bo’yicha ma’lum mamlakatlarda butunlay yoki import
materiallariga jiddiy ishlov berish yordamida ishlab chiqarilgan tovar shu
mamlakatdan kelib chiqqan hisoblanadi. Eksport qiluvchi mamlakat faqat
114
bojxona idoralari tomonidan beriladigan maxsus hujjat-sertifikatni taqdim
etish bilan o’z tovarining kelib chiqish faktini tasdiqlaydi.
Kontingentirlash
va
import
ustidan
nazorat
YeIga
a’zo-
mamlakatlarning mahsuloti bilan raqobatlashayotgan tovarlarning olib
kirilishini cheklash va to’xtatish maqsadida qo’llaniladi. Ayrim savdo
sohalarida (masalan, qora va rangli metallar) kontingentirlash roli
namoyon bo’ladi. Yevroittifoq hududida bunday tovarlarning muomalaga
kiritilishi uchun importga ruxsatnoma yoki tegishli a’zo-mamlakatlarning
maxsus organlari tomonidan o’rnatilgan kvotalar chegarasida berilgan
shunga o’xshash hujjat talab qilinadi.
Xususan, Yevroittifoq sobiq SSSR mamlakatlaridan alyuminiy olib
kirishga cheklovlar kiritdi. Yevroittifoq Komissiyasi buni bizning
korxonalarimizning sun’iy pasaytirilgan energiya haqi va nisbatan
yengilroq ekologik me’yorlar ko’rinishida katta ustunliklarga egaligi bilan
asoslaydi.
Eksportni “ixtiyoriy” cheklash haqidagi kelishuvlar importer va
eksporter o’rtasidagi kelishuv natijasi bo’lib, haqiqatda ular eksporterga
qat’iyroq cheklovchi choralarni qo’llash havfi ostida o’tkaziladi. YeIning
to’qimachilik mahsulotlari va qora metallarning asosiy yetkazib
beruvchilari bilan qator kelishuvlar eksportni “ixtiyoriy” cheklashga
yaqqol misol bo’la oladi.
Dempingga qarshi tadbirlar Yevroittifoq tomonidan uchinchi
mamlakatlardan importni cheklab turish uchun faol qo’llaniladigan notarif
to’siqlar qatoriga kiradi. YeIning dempingga qarshi siyosatini amalga
oshiruvchi YeI Komissiyasi eksporter-mamlakatda haqiqiy eksport va
ichki baholarni taqqoslaydi, demping miqdori esa ushbu tovar ichki
bahosining eksport bahosidan ortiq miqdori bilan aniqlanadi.
YeIning antidemping qonunchiligi YeI barcha a’zo-mamlakatlarining
hududida bir vaqtda himoya choralari kiritilishini belgilaydi.
Texnik to’siqlar notarif xarakterga ega choralarga kiradi. Bu guruh
ichida muomalada bo’lgan va tashqaridan olib kirilayotgan sanoat
mahsulotlariga me’yorlar va standartlar – sifat xarakteristikalari,
komponentlar dozirovkasi va boshqalar kiradi. Milliy me’yorlarni
uyg’unlashtirish va barcha YeI a’zo-mamlakatlari uchun sanoat
mahsulotlariga yagona standartlarni ishlab chiqish jarayoni bilan birga
1985 yildan beri Yevroittifoqda soddalashtirilgan tartib: ayrim tovarlar
uchun emas, balki yirik tovar guruhlariga (avtomobillar, elektrotexnik
uskunalar) va atrof-muhit muhofazasi, iste’molchilar manfaatlari himoyasi
115
va boshqa jihatdan ahamiyatga ega bo’lgan faqat asosiy ko’rsatkichlar
bo’yicha yagona me’yorlar o’rnatiladi.
Eksportni tartibga solish – eksport nazorati va olib chiqishni cheklash
– a’zo-mamlakatlarning milliy havfsizligi, milliy boyliklarni saqlash,
intellektual mulkni himoya qilish, aholi hayoti va salomatligi, atrof-muhit
muhofazasi maqsadlarida kamroq tovar guruhlariga qo’llaniladi.
Yevroittifoqda a’zo-mamlakatlar tashqi iqtisodiy ekspansiyaning
ko’pgina muhim instrumentlari – eksportga davlat subsidiyalari, eksport
kreditlari, eksportyorlarga turli soliq, ma’muriy va boshqa turdagi yordam
ko’rsatish usullarini qo’llashda mustaqilliklari saqlangan.
Hozirgi vaqtda YeI da sanoat mahsuloti eksportini tartibga solish
asosan
a’zo-mamlakatlar siyosatini muvofiqlashtirish mexanizmi
yordamida amalga oshiriladi. Eksport kreditlarini taqdim qilish
sharoitlarini kelishishga alohida e’tibor beriladi. Shu maqsadda maxsus
organ – sug’urtalash, kafolatlar va moliyaviy kreditlar sohasida siyosatni
muvofiqlashtirish bo’yicha guruh tuzilgan, unga YeI barcha a’zo-
mamlakatlari va YeI Kengashi vakillari kiradi.
Eksportni tartibga solishning boshqa instrumentlari ko’proq: miqdoriy
cheklashlar (neft va undan olinadigan mahsulotlar), eksportni bevosita
ta’qiqlash va litsenziyalash (kimyo mahsulotlari, radioaktiv moddalar) kabi
ma’muriy choralar hisoblanadi.
Qishloq xo’jalik mahsulotlarini olib chiqishni tartibga solish
xususiyatlariga eksportni subsidiyalash kiradi: YeI qishloq xo’jalik fondi
(YeI yagona byudjetining tarkibiy qismi) harajatlarining umumiy miqdori
yagona agrar siyosatni o’tkazish uchun barcha sarflarning 20-40 % ini
tashkil qiladi. Ko’p hollarda subsidiyalar ma’lum tovarlar (galla, sut
mahsulotlari) bo’yicha jahon baholaridan ancha yuqori. Subsidiya darajasi
har bir konkret holda YeI Komissiyasi tomonidan aniqlanadi.
| 