|
Xorijiy investitsiyalar
|
| bet | 19/25 | | Sana | 05.02.2024 | | Hajmi | 184,92 Kb. | | #151444 |
Bog'liq XORIJIY INVESTITSIYALARE -iqtisodiy samara;
D- qo’yilgan kapitaldan daromad;
K- qo’yilgan kapital summasi.
Iqtisodiy samaradorlik qo’yilgan investitsiyadan olingan foyda, daromadni qo’yilgan kapital summasiga boTish orqali topiladi:
(10.2.2.)
bu yerda:
E\ - iqtisodiy samaradorlik;
If - investitsiyadan foyda;
K - qo’yilgan kapital.
Mamalakat iqtisodiyoti miqyosida investitsiyaning iqtisodiy samaradorlik koTsatkichi mamalaktda yaratilgan yalpi milliy mahsulot mikdorini mamalakt miqyosida kiritilgan investitsi miqdoriga boTish orqali topiladi.
(10.2.3)
bu yerda:
E - iqtisodiy samaradorlik;
YaMM -yalpi milliy daromad;
K- YaMMni yaratish uchun qo’yilgan kapitalning summasi.
Iqtisodiy samara vaqt funktsiyasi hisoblanib, boshlanishida u salbiy koTinishda boTadi, chunki qo’yilgan kapitaldan hali daromad olinmagan boTadi. Vakt utishi bilan kapital kaytimi bulgan sari daromad orta boradi va bu ijobiy natijaga erishiladi, ya’ni qo’yilgan kapitaldan olingan daromad vakt oTgan sari qo’yilgan kapital mikdoridan ortaboradi.
Investitsiyaning milliy daromaddagi hissasi investitsiya normasi deb ataladi. Bu kuyidagi formula asosida xisoblanadi;
38
(10.2.4.)
bu yerda:
YalN- yalpi investitsiya normasi;
YalS- yalpi investitsiya summasi;
YaMM- yalpi milliy daromad.
Sof diskontlangan daromad (SDD) va daromadlilikning ichki me’yori (DIM)ni hisoblash uchun investitsiyalardan olinadigan daromadni bilish lozim. Bu daromadni topish uchun esa, mahsulot (xizmat) narxini yoki boshqacha qilib aytganda investitsiyaviy qo’yilmalar natijalarining qiymat bahosini bilish lozim. Bundan kelib chiqqan holda, natijaning qiymat bahosi bo’lmagan taqdirda, SDD va DIM ko’rsatkichlari yordamida loyihaning absolyut samaradorligini aniqlab bo’lmaydi, degan xulosaga kelish mumkin. Ammo, masala bunday qo’yilganda ham, SDD va DIM ko’rsatkichlarini hisoblash mumkin. Gap shundaki, bunda ikki xil variant ko’rib chiqiladi: birinchi (loyiha) va ikkinchi (nollik muqobil) variantlar. Bunday yondashuvda daromad ob’ektni ekspluatatsiya qilish xarajatlarini tejash bilan almashtiriladi, nollik variant bo’yicha investitsiyaviy qo’yilmalar esa, nolga tenglashtiriladi. Nollik variant bo’yicha qo’yilmalar haqiqatdan ham nolga teng bo’lgandagina bunday yondashuv to^ri bo’ladi. Nollik variantdagi masala yechimini ko’rib chiqaylik. Taqqoslama samaradorlik ko’rsatkichidan foydalanamiz:
(10.2.5.)
bu yerda: Ti va T2 - taqqoslanayotgan variantlar bo’yicha yillik mahsulot tannarxi.
Ki=0 ekan, unda taqqoslama samaradorlik ko’rsatkichi Yev absolyut samaradorlik ko’rsatkichiga aylanadi va uni rentabellik (R) orqali belgilash mumkin, ya’ni:
(10.2.6)
Haqiqatdan ham, Ki=0 boTsa birinchi variant bo’yicha amortizatsiya ham nolga teng, Ti esa, X/ga teng boMadi (Ti=Xi). (X-xarajatlar).
SHunday qilib, (Xi-T2) yillik tejashga olib kelayotgan K (K2, Ki=0 da) kapital qo’yilmalari amalga oshirilmoqda. Kapital qo’yilmalar samaralimi yoki yo’qmi degan savolga quyidagi ko’rsatkich yordamida javob berish mumkin:
yoki (10.2.7.)
39
Haqiqatdan ham, agarda rentabellik kattaligini S bilan taqqoslansa, unda K2
samaradorligining sharti boTib xizmat qiladi.
Agarda ob’ektning xizmat muddati (7) dagi joriy xarajatlar tejamini hisobga olsak, unda loyiha samaradorligi quyidagi tengsizlik bilan aniqlanadi:
Ob’ekt xizmat ko’rsatish muddatidagi SDD:
Kapital qo’yilmalar samaradorligini aniqlash uchun 0’rtacha yillik sof daromad (annuitet) dan ham foydalanish mumkin. Annuitet yillik tejam kattaligidan kichik boTmasa, kapital qo’yilmalar varianti samarali hisoblanadi.
(10.2.8.)
Loyiha samaradorligi darajasini esa, DIM ko’rsatkichi yordamida aniqlash mumkin. SDD =0 dagi daromadlilik - bu DIMdir.
Moliyaviy tahlillarda vaqt omilini hisobga olishga boTgan turli yondashuvlar qoTlaniladi. Eng tarqalgan uslub bu kelajakdagi ne’matlardan hozirgisi afzalliroq ekanligining nisbiy darajasini aks ettiruvchi va taqqoslovchi funktsiya uslubidir. Amaliyotda, ko’p hollarda ushbu maqsad bilan murakkab foizlar koTinishidagi funktsiya qoTlaniladi. Bunday yondashuvda pullaming joriy va kelajakdagi qiymatlari murakkab foiz formulasi bilan o’zaro bogTangan:
Sn = S0 - (1 + r)n (10.2.9.)
bu yerda:
Sn -pul mablagTarining joriy summasi;
S0 -n ta bir xil vaqt oraliqlaridan keyingi pul mablagTari summasi
(pullaming qo’shilgan summasi);
r -bir vaqt oraligTdagi daromadlilik stavkasi (foiz stavkasi).
Buning ma’nosi shundaki, agarda r yillik daromadlilik stavkasiga ega boTgan ishga S0 so’m pul qo’yilsa, unda n-yildan so’ng biz Sn so’m pulga egalik qilishimiz mumkin boTadi. Va aksincha, joriy vaqtga keltirilgan, Sn kelajakdagi pul summasining real qiymati, quyidagi formula bo’yicha baholanadi:
(10.2.10.)
bu yerda:
40
-diskont ko’paytiruvchisi;
r -stavkasi bo’yicha, n davriga tegishli boTgan diskont
ko’paytiruvchi quyidagi tarzda aniqlanadi:
dmn = l/(l+r)n
(10.2.11.)
Demak, kelajakdagi daromadlarni joriy vaqt davriga olib kelish jarayoni diskontlash deyiladi, ya’ni, bugungi olingan bir so’m, bir yildan so’ng olinadigan bir so’mdan yanada yuqoriroq baholanishini aks ettiradi. Buning sababi faqatgina inflyatsiya emas, balki daromadlarni ko’paytirishning turli imkoniyatlari mavjudligi va ulardan voz kechish kelajakdagi muayyan pul summasini yo’qotish bilan tengdir. Diskont me’yorini tanlash investitsiyaviy tahlilning murakkab muammosidir. Bozor iqtisodiyoti sharoitlarida diskont me’yori birinchi navbatda korxona pul resurslarini ishlatish bo’yicha altemativ investitsiyaviy imkoniyatlarni aks ettirishi lozim.
Diskontlash operatsiyasi investitsiyaviy loyihalar samaradorligini baholashda keng qoTlaniladi, chunki u vaqtning turli davrlariga tegishli daromad va xarajatlami taqqoslash imkonini beradi.
Investitsion loyihalarni baholash muammolari
Hozirda Uzbekiston Respublikasi hududida ishlab turgan chet ellik tashkilotlar vakolatxonalarining biznesga texnikaviy yordam berish va qoTlab-quwatlash salohiyatidan tuliqrok foydalanish imkoniyatlari mavjud. Masalan, nemis iqtisodiyoti vakolatxonasida zamonaviy ishlab chiqarish texnologiyalari, uskunalar ishlab chikaradigan firmalar rekvizitlari buyicha axborotlar olish mumkin. Bundan tashqari, katta ekspertlar jamiyati marketing sohasi, iqtisodiyotning turli tarmoqlaridagi ishlab chiqarish menejmenti buyicha nemis mutaxassislarining bepul maslahatlarini tashkil etadi. GTZ, ICE, TIKA, JICA va xokazolardagi xuddi shunga uxshash mutaxassislarning moliyaviy va tashkiliy yordamlaridan foydalangan holda chet elda eksport mahsulotini reklama qilish va olg’a siljitish buyicha koTgazmalar, shuningdek o’quv seminarlari tashkil etish mumkin.
Loyihani baholashda ushbu loyihani taklif etuvchi kompaniyaning moliyaviy- iqtisodiy tahlili zamriy komponent boTadi. Kompaniyaning layoqati va barqarorligiga ishonch hosil qilgandan keyingina loyihaning o’zini tahlil qilish va uning moliyalash to’gTisida qaror qabul qilish mumkin boTadi.
Investitsiya kiritish asosida kelajakda foyda olish ko’zda tutiladi. Buning uchun albatta, puxta o’ylab ish tutish lozim. Dastlab investitsiya kiritish loyihasi tuzib olinishi shart. Har qanday loyiha tuzish asosida albatta, bir qancha fikrlar majmuasi, nazariy yoki amaliy tadqiqotlar asosida malakali konstruktorlarni yangi mahsulot va texnologiyalami yaratishga undaydi.
Investitsiyaviy izlanishning oraliq farq darajalari doim shartli belgilanadi. Investitsiyalashtirishdan oldingi kuzatish ishlarini olib borish uchun kapital qo’yilmaning umumiy qiymatidan 0,8%-5% gacha ajratiladi. Investitsiyallashdan
41
oldingi bosqichni muddatini aniq belgilash juda murakkab boTib bu loyihalashtirishga bogTik boTadi.
Loyihalami investitsiyalash jarayoni davomida korxona aktivlari ya’ni, o’z mablagTari shakllanib boradi. SHu bilan birga boshqa korxonalar bilan mahsulotlar yetkazib berish bo’yicha shartnomalar tuzilib boradi, ishchi xizmatchilami ishga qabul qilish jarayoni boshlab yuboriladi
Investitsiyadan foydalanish jarayonida loyihaga quyilgan investitsiyadan kelgan samaradorlik belgilanadi.
Bu jarayonda quyidagi ishlar amalga oshiriladi:
-ishlab chiqarilgan mahsulotni sertifikatsiyalash;
-broker va diller aloqalarini tashkil qilish;
-loyihani iqtisodiy ko’rsatkichlari monitoringini o’tkazish.
Har qanday investitsiyani loyihalashtirish maTum bir darajadagi bilim va ko^nikmalarni talab etadi. SHu o’rinda aytish joizki, har qanday investitsion loyihani samaradorligini aniqlash uchun bu loyihani qanday fikr asosida tuzilganiga, uning muddatiga, investitsiya miqdoriga va inflyatsiyaning darajasiga e’tibomi qaratish lozim. Bu bilan biz investitsiya jarayonida uchraydigan bir qancha muammolarni oldini olgan boTamiz.
|
| |
