“Yashil iqtisodiyot sari: nazariy va amaliy yondashuvlar tahlili”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
222
boylarning 10% (yuqori oʻnlik) daromadlari eng kambagʻal 10% (pastki oʻnlik)
daromadlaridan 6,9 marta, Belarusda - 6,9, Kanada va Yaponiyada - 3,7 baravar
koʻp, Shvetsiyada esa eng past va 2,7 marta koʻrsatkichga ega.
Tadqiqotlar shundan dalolat beradiki, aholi daromadlarining
haddan tashqari
tabaqalanishining mavjud holati saqlanib qolsa, yaqin kelajakda jamiyatdagi
ijtimoiy-siyosiy beqarorlik kuchayadi, bu esa daromadlarni
qayta taqsimlash
muammosini hal etish va ijtimoiy adolatni ta’minlash orqali qashshoqlikka qarshi
kurashni belgilaydi. Shuning uchun daromadlarni taqsimlashni qayta koʻrib chiqish
faqat amaldagi soliq qonunchiligini va mehnatga haq toʻlash sohasidagi amaldagi
qonunchilikni oʻzgartirish orqali amalga oshirilishi mumkin.
Aholining daromadlarini tabaqalashning yuqori darajasiga ega boʻlgan
jismoniy shaxslardan olinadigan daromad soligʻining yagona stavkasi mavjud
taqsimlash tizimining adolatsizligiga ommaviy ishonchni keltirib chiqaradi va bu
bilan aholining mehnat faolligini pasaytiradi va
rivojlanishning iqtisodiy
samaradorligini
pasaytiradi.
Shuning
uchun
ham
dunyoning
aksariyat
mamlakatlarida fuqarolarning shaxsiy daromadlarini progressiv soliqqa tortish keng
qoʻllaniladi.
Shuni ta’kidlash kerakki, iqtisodiy 2023 yilda shaxsiy daromad soligʻining
maksimal stavkalari AQShda 37 foizga, Germaniya va Fransiyada 45 foizga teng va
bu, AQShda federal byudjetning 80 foizi eng yuqori daromadli fuqarolarning 20
foiziga tushadigan soliqlar hisobidan ta’minlanadi. Shaxsiy daromad soligʻi bizning
qoʻshni davlatlarda jumladan, Qozogʻiston, Qirgʻiziston va Turkmanistonda - 10%,
Oʻzbekistonda 12 %ni tashkil etdi.
Xitoy davlatida aholi soni Rossiya aholisidan bir necha baravar koʻp boʻlgan
holda, minimal 5% va maksimal 45% stavkali 9 darajali progressiv shaxsiy daromad
soligʻi tizimi muvaffaqiyatli qoʻllanilmoqda, bu esa global iqtisodiy inqiroz
sharoitida ham barqaror iqtisodiy oʻsishni ta’minlaydi [14]. Progressiv soliqning eng
muvaffaqiyatli namunasi shved modeli boʻlib, u barcha fuqarolarning ijtimoiy
ta’minot va keng koʻlamli ijtimoiy xizmatlarni olish huquqini ta’minlaydi va bu
orqali, muvaffaqiyati liberal nazariyotchilarning barcha
dalillarini shubha ostiga
qoʻyadi.
Rivojlangan mamlakatlarda jismoniy shaxslardan olinadigan daromad soligʻini
undirishning yuqori darajasiga kelsak, bu daromadlarni hisobga olish va soliqlarni
hisoblashning
100,0%
kompyuterlashtirilgan
tizimi
bilan
ta’minlanadi.
Fuqarolarning daromadlari va xarajatlarini nazorat qilish haqidagi xuddi ushbu
gʻoyani qoʻllab-quvvatlash maqsadga muvofiq boʻlib, Oʻzbekiston Respublikasida
progressiv soliqqa tortishning mumkin boʻlgan koʻlamini oqlash uchun, birinchi
navbatda, siyosatchilar
va davlat xizmatchilari, shuningdek, boshqa xodimlarning
daromadlari hamda xarajatlarining kompyuter hisobini joriy qilish kerak. Ya’ni,
barcha fuqarolarning daromad va xarajatlarini shaffof qiladigan tizim kerak.
Daromadlar va xarajatlarning bunday yaratilgan ma’lumotlar bazasi progressiv
soliqqa tortish koʻlamini, mumkin boʻlgan yoʻqotishlarni yoki byudjetga
qoʻshimcha daromadlarni hisoblash uchun asos boʻlib xizmat qilishi mumkin. Ish
haqi boʻyicha eng kam davlat kafolatlarini oshirish koʻplab mamlakatlarda mehnat
