35-38% 45-52%
Davlat muassasalarining sifati
10-12% 12-17%
Transferlar
5-7%
7-9%
Mehnat bozorini tartibga solish
7-9%
7-9%
Davlat xizmatlari
5-7%
7-9%
Soliq toʻlovchining axloqi
22-25% -----
Barcha omillarning ta’siri
84-89% 78-96%
(a) 12 ta tadqiqotda olingan oʻrtacha qiymatlar
(c) 22 ta tadqiqotda olingan oʻrtacha qiymatlar
Manba: muallif tomonidan F.Shnayder ma’lumotlari asosida yaratilgan.
Shunday qilib, F.Shnayderning tadqiqotlari natijalariga koʻra, soliq yukining
oʻsishi va ijtimoiy ta’minotga qoʻshiladigan badal miqdori 35-52% ulushi bilan
Yevropa Ittifoqi mamlakatlari iqtisodiy munosabatlarining soyasiga maksimal
darajada ta’sir qiladi. Bu borada, davlat mahalliy boylardan koʻproq soliq yigʻishi
va buning natijasida u shoshilinch vazifalarni hal qilishi mumkin ammo, uzoq
muddatda u yutqazadi, chunki ishbilarmonlar va boy odamlarda oldinga siljish
uchun hech qanday ragʻbat boʻlmaydi.
Boshqa tomondan, aholi daromadlarining katta tabaqalanishi yuzaga keladi.
Olimlarning fikriga koʻra [13], eng kam ta’minlangan aholi toifalarining 10% pul
daromadlari oʻrtasidagi nisbat 12 baravardan oshadi, dunyoning aksariyat
rivojlangan mamlakatlarida esa bu nisbat ancha past, xususan, Germaniyada eng
“Yashil iqtisodiyot sari: nazariy va amaliy yondashuvlar tahlili”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
222
boylarning 10% (yuqori oʻnlik) daromadlari eng kambagʻal 10% (pastki oʻnlik)
daromadlaridan 6,9 marta, Belarusda - 6,9, Kanada va Yaponiyada - 3,7 baravar
koʻp, Shvetsiyada esa eng past va 2,7 marta koʻrsatkichga ega.
Tadqiqotlar shundan dalolat beradiki, aholi daromadlarining haddan tashqari
tabaqalanishining mavjud holati saqlanib qolsa, yaqin kelajakda jamiyatdagi
ijtimoiy-siyosiy beqarorlik kuchayadi, bu esa daromadlarni qayta taqsimlash
muammosini hal etish va ijtimoiy adolatni ta’minlash orqali qashshoqlikka qarshi
kurashni belgilaydi. Shuning uchun daromadlarni taqsimlashni qayta koʻrib chiqish
faqat amaldagi soliq qonunchiligini va mehnatga haq toʻlash sohasidagi amaldagi
qonunchilikni oʻzgartirish orqali amalga oshirilishi mumkin.
Aholining daromadlarini tabaqalashning yuqori darajasiga ega boʻlgan
jismoniy shaxslardan olinadigan daromad soligʻining yagona stavkasi mavjud
taqsimlash tizimining adolatsizligiga ommaviy ishonchni keltirib chiqaradi va bu
bilan aholining mehnat faolligini pasaytiradi va rivojlanishning iqtisodiy
samaradorligini
pasaytiradi.
Shuning
uchun
ham
dunyoning
aksariyat
mamlakatlarida fuqarolarning shaxsiy daromadlarini progressiv soliqqa tortish keng
qoʻllaniladi.
Shuni ta’kidlash kerakki, iqtisodiy 2023 yilda shaxsiy daromad soligʻining
maksimal stavkalari AQShda 37 foizga, Germaniya va Fransiyada 45 foizga teng va
bu, AQShda federal byudjetning 80 foizi eng yuqori daromadli fuqarolarning 20
foiziga tushadigan soliqlar hisobidan ta’minlanadi. Shaxsiy daromad soligʻi bizning
qoʻshni davlatlarda jumladan, Qozogʻiston, Qirgʻiziston va Turkmanistonda - 10%,
Oʻzbekistonda 12 %ni tashkil etdi.
Xitoy davlatida aholi soni Rossiya aholisidan bir necha baravar koʻp boʻlgan
holda, minimal 5% va maksimal 45% stavkali 9 darajali progressiv shaxsiy daromad
soligʻi tizimi muvaffaqiyatli qoʻllanilmoqda, bu esa global iqtisodiy inqiroz
sharoitida ham barqaror iqtisodiy oʻsishni ta’minlaydi [14]. Progressiv soliqning eng
muvaffaqiyatli namunasi shved modeli boʻlib, u barcha fuqarolarning ijtimoiy
ta’minot va keng koʻlamli ijtimoiy xizmatlarni olish huquqini ta’minlaydi va bu
orqali, muvaffaqiyati liberal nazariyotchilarning barcha dalillarini shubha ostiga
qoʻyadi.
Rivojlangan mamlakatlarda jismoniy shaxslardan olinadigan daromad soligʻini
undirishning yuqori darajasiga kelsak, bu daromadlarni hisobga olish va soliqlarni
hisoblashning
100,0%
kompyuterlashtirilgan
tizimi
bilan
ta’minlanadi.
Fuqarolarning daromadlari va xarajatlarini nazorat qilish haqidagi xuddi ushbu
gʻoyani qoʻllab-quvvatlash maqsadga muvofiq boʻlib, Oʻzbekiston Respublikasida
progressiv soliqqa tortishning mumkin boʻlgan koʻlamini oqlash uchun, birinchi
navbatda, siyosatchilar va davlat xizmatchilari, shuningdek, boshqa xodimlarning
daromadlari hamda xarajatlarining kompyuter hisobini joriy qilish kerak. Ya’ni,
barcha fuqarolarning daromad va xarajatlarini shaffof qiladigan tizim kerak.
Daromadlar va xarajatlarning bunday yaratilgan ma’lumotlar bazasi progressiv
soliqqa tortish koʻlamini, mumkin boʻlgan yoʻqotishlarni yoki byudjetga
qoʻshimcha daromadlarni hisoblash uchun asos boʻlib xizmat qilishi mumkin. Ish
haqi boʻyicha eng kam davlat kafolatlarini oshirish koʻplab mamlakatlarda mehnat
|
