11-rasm. Neyronlarning chizmasi:
A-markazga intiluvchi neyron; B-markazga qochuvchi neyron;
1-dendritlar; 2-sinapslar; 3-mionevralli apparat.
Dendritlar – kalta, kuchli shoxlanuvchi o’simtalardir. Bitta hujayrada 1 dan 1000 tagacha dendritlar mavjud. Asab tizimining turli qismlarida neyronlarning tanasi turli o’lchamlarda bo’ladi (uning diametri 4 dan 130 mk.gacha) va shakli ham har xil (yulduzsimon, doirasimon, ko’pburchakli) bo’lishi mumkin.
12-rasm. Neyronlarning tanasida va uning dendritlarida sinapslarning joylanishi(Xaach va Barr bo’yicha)
Aksonning tanasi membrana bilan qoplangan bo’lib, barcha hujayralar singari sitoplazma, yadrosi bitta yoki bir necha yadrochalari bilan, mitoxondriy, ribosoma, Goldji apparati va endoplazmatik turlarini saqlaydi.
Asab hujayralari o’zlariga tushayotgan axborotlarni qabul qiladi va ularni qayta ishlaydilar. Hujayralarning tanasi o’simtalariga nisbatan
13-rasm. Sinapslarning submikroskopik tuzilishi.
1-sinaps oldi membranasi; 2-sinaps orti membranasi; 3- sinaps bo’shlig’i;
4-sinaps pufakchalari; 5-neyroprotofibrillar; 6-mitoxondriyalar.
trofik funksiyani bajaradi, ya’ni ulardagi moddalar almashinuvini boshqarib turadi. Mana shu sababli ham hujayra tanasidan aksonning ajratilishi (masalan poliyemilitda) yoki asab hujayrasining o’lishi aksonlarnng qayta tiklanishiga olib keladi. Reseptorlardan yoki boshqa neyronlardan hujayra tanasiga qarab qo’zg’alish dendritlar bo’ylab tarqalganda aksonlar bo’ylab esa signallar boshqa neyronlarga yoki ishchi organlarga o’tkaziladi, aniqlanishicha 30 dan 50 % gacha bo’lgan asab tolalaridan axborotlar markaziy asab tizimiga beriladi. Dendritlarda mikroskopik o’lchamlarga ega bo’lgan o’simtalar (shipiklar) bo’lib, ular boshqa nitronlar bilan tutashuvchi joyni yuzasini jiddiy darajada oshiradi. Bundan o’simtalar bosh miya katta yarim sharlari po’stlog’i hujayralarida maxsus rivojlanishga ega.
Nerv tolalari. Asab hujayralarining po’stloq bilan qoplangan o’simtalari nerv tolalari deb ataladi. Nerv tolasining markazidan nerv hujayrasi tanasidan biroz masofadan miyelin po’stlog’i bilan qoplangan turuvchi (50-100 mk) silindr o’qi o’tadi, va bunday nerv tolasi mag’izli yoki miyelinlashgan nerv tolasi deb yuritiladi. Tanani o’zini innervasiya qiluvchi juda ko’plab (muskullar, bog’lar, paylar, suyakning ustki qismi) nervlar mag’izli nervlar hisoblanadi.
14-rasm. Teridagi retseptorlarning turlari.
1-bosimga reaktsiya qiluvchi retseptr; 2-taktil; 3-sovuqqa; 4-og’riqqa; 5-jun piyozchasi atrofidagi nerv tolalarining uchlari
Miyelin yengil sarg’ich rangga ega bo’lganligi sababli, mag’izli tolalar yorug’roq ko’rinadi.
Mag’izsiz nerv tolalari miyelin po’stlog’iga ega emas, ammo ular bir-biridan faqat yupqa aniq tuzilishga ega bo’lmagan endotelial po’stloq bilan izolyasiyalangan bo’ladi (Shvann). Mag’izsiz nerv tolalari ingichka va odatda vegetativ asab tizimining nervlarida uchraydi.
Miyelinli po’stloq mag’izli nervlarda ma’lum, aniq uzunliklarda uzilishlar hosil qiladi va silindr o’qini usti ochiq qoladi. Buni Ranvye uzilishlari deyiladi.
|
