Asosiy almashinuv. Hattoki odam to’liq tinchlik sharoitida ham ma’lum darajada energiya sarflaydi. Bir daqiqa ham to’xtamaydigan organizmdagi fiziologik jarayonlarning kechishiga to’xtovsiz energiya sarflanadi.
Organizm uchun moddalar almashinuvining eng kam darajasi va energiya xarajati asosiy almashinuv deb ataladi. Odamlarda asosiy almashinuv muskullar ish bajarmagan, tinchlik paytida yotgan, och vaqtida ya’ni ovqat yeyilganidan keyin 12-16 soat o’tgach, harorat 18-200S bo’lganda (komfort) aniqlanadi. O’rta yoshdagi odamlarda asosiy almashinuv bir kecha-kunduzda 1 kg tirik vaznga 4187 joulni tashkil qiladi. Bu esa bir kecha-kunduzda o’rtacha 714000-7560000 joulga tengdir. Har bir odam uchun asosiy almashinuvning o’lchami nisbatan doimiydir.Yosh bolalarda asosiy almashinuv voyaga yetgan odamlarga nisbatan jadalroq, chunki gavda massasiga to’g’ri keladigan tana yuzasi ularda voyaga yetgan odamlardagiga nisbatan ancha katta. Bundan tashqari ularda assimilyatsiya jarayoni dissimilyatsiyadan ustundir.
Bola qanchalik yosh bo’lsa, o’sish uchun sarflanadigan energiyaning xarajati ham shuncha yuqori bo’ladi. Demak o’sish bilan bog’liq bo’lgan energiya sarfi uch oylik bolalarda ovqatlarning umumiy energetik qiymatini 36 %, olti oylik bolalarda – 26 %, o’n oylik bolalarda – 21 % tashkil qiladi.
Bolalarning yoshlik davrlardagi asosiy almashinuvning o’zgaruvchanligi va uning katta, jadalligi massa birligiga va yuza birliklariga hisoblaganda juda yaqqolroq ko’rinadi (jadvalga qarang).Voyaga yetgan odamlarning 1 kg tana og’irligiga to’g’ri keladigan asosiy almashinuvi 96000 joulni tashkil etsa, 8-10 yoshli bolalarda asosiy almashinuv voyaga yetgan odamlarga nisbatan 2-2,5 marta yuqoridir.
Asosiy almashinuvning o’lchami qiz bolalarda o’g’ il bolalarga nisbatan past, jinslar orasidagi farq bolalar hayotining birinchi yilini ikkinchi yarmidayoq namoyon bo’ladi. O’g’il bolalar tomonidan bajariladigan ishlarning ko’lami qiz bolalarnikiga nisbatan yuqori bo’lganligi sababli, energiya sarfi ham yuqori bo’ladi.
Asosiy almashinuv o’lchamini aniqlash ko’pchilik holatlarda diagnostik ahamiyatga ega, qalqonsimon bezning me’yoridan ortiq funksiyasida va boshqa ayrim kasalliklar paytida asosiy almashinuv ortadi. Qolqonsimon bez, gipofiz, jinsiy bezlar faoliyati yetarlicha bo’lmaganida asosiy almashinuv pasayadi.
Jismoniy ish bajargan paytda energiya sarfi. Odam qanchalik og’ir ish bajarsa, u shunchalik ko’p energiya sarflaydi. Maktab o’quvchilari darsga tayyorgarlik ko’rganida, maktabdagi darslarda qatnashishga nisbatan almashinuv energiyasiga nisbatan 20-50 % energiya ko’p talab qiladi.
Yurgan paytda energiya xarajati asosiy almashinuv energiyasidan 150-170 % ga yuqori bo’ladi. Yugurgan, zinalardan yuqoriga ko’tarilganida energiya xarajati asosiy almashinuv energiyasidan 3-4 marta yuqoridir.
Organizmni mashqlar bilan chiniqtirishda bajariladigan ishlar uchun energiya sarfini jiddiy darajada kamaytiradi. Bu dastavval ishni bajarishda ishtirok etuvchi muskullarni sonini keskin kamayishi hamda nafas olish va qon aylanish jarayonlarini o’zgarishi bilan bog’liqdir.
17-Jadval.
Bolalarda asosiy almashinuvning o’zgarishi
(A.G.Xripkova bo’yicha)
Yosh (yillarda)
|
Asosiy almashinuvning o’lchami (joullar)
|
1 kg tirik vaznga
|
1 m2 gavda yuzasiga
|
O’g’il bolalarda
|
Qiz bolalarda
|
O’g’il bolalarda
|
Qiz bolalarda
|
8
|
240600
|
200840
|
6190800
|
5106400
|
9
|
220080
|
189000
|
5821200
|
5019000
|
10
|
291600
|
180000
|
5302800
|
4893000
|
11
|
202020
|
186060
|
5586000
|
4118800
|
12
|
173540
|
169260
|
5103060
|
4946800
|
13
|
168800
|
151200
|
4851080
|
4557000
|
14
|
165480
|
142800
|
4900800
|
4510000
|
15
|
151200
|
132300
|
4799000
|
4477200
|
16
|
140280
|
115500
|
4897000
|
4054200
|
17
|
129360
|
113400
|
4968600
|
3864000
|
18
|
118020
|
106260
|
4835300
|
3604400
|
Qishloq xo’jaligida va sanoatda mehnatni mexanizasiyalash, yangi texnologik jarayonlarni ishlab chiqarishga tadbiq etilishi u yerda ishlovchi odamlarning mehnatga bo’ladigan energiya sarfini kamaytiradi. Aqliy ish bajarish paytida, jismoniy ish bajarish vaqtidagiga nisbatan kam energiya sarflanadi.
Turli professiyadagi odamlarda energiya xarajati turlichadir.Bir kecha-kunduzlik energiyaning umumiy sarfining nisbiy miqdori yosh ulg’ayishi bilan kamayadi (jadvalga qarang). O’g’il bolalarni bir kecha-kunduzlik energiya xarajatining umumiy miqdori, qiz bolalarnikidan katta.
18-Jadval.
Gavdaning 1 kg massasiga sarflanadigan energiyaning bir kecha-kunduzlik sarfi (V.I.Molchanov bo’yicha).
-
Yosh
|
Bir kecha-kunduzlik energiya sarfi (joullarda)
|
1-3 oylik
|
462-504
|
3-6 oylik
|
420-463
|
6-12 oylik
|
378-520
|
2-6 oylik
|
294-315
|
7-10 oylik
|
252-294
|
11-15 yosh
|
189-281
|
Voyaga yetgan
|
147-168
|
| 