13.2. Buyraklarning tuzilishi
Buyraklar (ular ikkita – o’ng va chap) loviya shaklida bo’lib, tashqi tomoni biroz shishgandek ko’rinishda bo’lsa, ichki tomoni – botiq. Ular qizg’ish-qo’ng’ir rangda bo’lib massasi 120 g ga yaqin.
Buyraklar umurtqa pog’onasining bel qismida ya’ni I va II bel segmentlari darajasida joylashgan. O’ng buyrak chap buyrakdan 2-3 sm pastda joylashgan. Har bir buyrakning yuqorigi uchida buyrak usti bezlari yotadi.
Buyrakning ichki botiq chekkalarida chuqur kesmalar bor, bular buyraklar darvozalaridir. Bu yerdan buyrak arteriyasi kirsa, buyrak venasi va siydik yo’li chiqadi.
Buyrak moddalari juda yengil ajraladigan fibrozli kapsula bilan zich qoplangan. Tashqi tomondan buyraklar yog’li kletchatka qatlami – yog’li kapsula joylashgan.
Buyraklarda qon bilan kelgan moddalardan siydik hosil bo’ladi. Buyraklar murakkab tuzilishga ega. Unda tashqi ancha qoramtir po’stloq qatlami va ichki, mag’iz qatlami farqlanadi.
Buyrakning po’stloq moddalari uning barcha periferiyasini egallab olgan bo’lib, dastaklar shaklida mag’iz moddalarga kirib turadi va uni 15-20 ta buyrak piramidalariga bo’ladi, ularning asosi tashqariga mag’izli moddalarga yo’nalgan bo’lib, u esa –buyrak jomiga yo’nalgandir.
Buyrakning po’stloq qismi qizg’ish –talg’ir rangda bo’lib uning qalinligi 5-7 mm ni tashkil etadi, buyrakning mag’iz qatlami ancha rangsiz bo’ladi.
47-rasm. O’ng buyrak (oldingi qismi olib tashlangan).
1-katta kosacha; 2-kichik kosa; 3-jom; 4-siydik yo’li; 5-mag’zli qatlam;
6-piramidalar; 7-po’stloq moddasi.
Buyraklarning tuzilish va funksional birligi bo’lib – buyrak tanachalari (nefronlar) hisoblanadi. Har bir buyrakda 1 mln.ga yaqin mikroskopik tanachalar sanash mumkin.
Buyraklar tanachalari po’stloq qatlamdan ikki devoriy kosani eslatuvchi shakldagi uncha katta bo’lmagan kapsuladan boshlanadi, uning ichida esa qon tomirlar kapillyarlaridan iborat koptokcha joylashgan. Kapsula devorlari orasida bo’shliq bo’lib, ulardan buyrak kanalchalari boshlanadi. U egiladi-bukiladi va so’ngra mag’iz qatlamga o’tadi. Bu egri-bugri buyrak kanalchalaridir.
Buyrakning mag’iz qatlamida buyrak kanalchasi to’g’ rilanadi, tugun hosil qiladi va po’stloq qatlamiga qaytadi. Bu yerda siydik kanalchalari yana egilib bukiladi va so’ngra chiqaruvchi yo’lga –yig’ uvchi buyrak nayiga tushadi. Yig’uvchi buyrak naychalari birikib umumiy chiqaruv yo’lini hosil qiladi. Bu yo’llar buyrakning mag’izli qatlam orqali piramidaning uchiga qarab o’tadi.
Har qaysi 2-3 buyrak piramidasi o’zining uchlari bilan qo’shilishib birgalikda so’rg’ichlar hosil qiladi. So’rg’ichlarda juda ko’plab teshikchalar bo’lib, ular bilan chiqaruvchi naychalar tamom bo’ladi va ular kosachaga ochiladi. Kosachalar siydik chiqaruvchi yo’llarning boshlanishi hisoblanadi. Kichik buyrak kosachalari, bir-birlariga qo’shilib, 2-3 ta katta buyrak kosalarini hosil qiladi, ular ham o’z navbatida buyrak jomiga o’tadi.
Buyrak jomi –voronka shaklidagi nozik devorli puch holdagi bo’shliqdir. Siydik buyrak jomidan siydik pufagi bilan tutashgan siydik yo’llariga tushadi.
Bitta nefrondagi kanalchalarning umumiy uzunligi 35-50 mm ni tashkil etadi. Buyraklarda qariyib 130 km siydik o’tuvchi naychalar mavjud. Bir kecha-kunduzda buyraklarda 170 l suyuqlik filtralanadi, qaysiki undan 1,5 l haqiqiy siydik konsentratsiyalanadi va organizmdan tashqi muhitga chiqarib tashlanadi.
48-rasm. Nefronning tuzilishi.
1-olib keluvchi tomir; 2-olib chiquvchi tomir; 3-koptokcha kapilyarlari;
4-kapsulalar bo’shlig’I; 5-egri-bugri kanalchalar; 6-kasula.
13.3. Siydik hosil bo’lishi
Buyraklarda siydikning hosil bo’lishi ikki fazada kechadi. Birinchi faza – filtrlanish. Bu bosqichda buyrak tanachasining kapillyarlar koptokchasidagi bosim bilan buyrak tanachalari kapsulasi orasidagi bosimlarning farqi hisobiga buyrak tanachalari kapsulasi yuzasiga qondagi moddalarning filtrlanishi yuz beradi.
Kapsula yuzasiga qon plazmasidan suv, neorganik tuzlar, mochevina, siydik kislotasi, glyukoza, aminokislotalar filtrlanadi. Oqsillar kapsula yuzasiga o’tmaydi va qonda qoladi. Kapsula yuzasiga tushgan filtrat birlamchi siydik deb yuritiladi. Tarkibi bo’yicha qon plazmasiga mos keladi, lekin faqat oqsilsiz (jadvalga qarang).
Voyaga yetgan odamlarda bir kecha-kunduzda 150-170 l.ga yaqin birlamchi siydik hosil bo’ladi.
Siydik hosil bo’lishining ikkinchi fazasida birlamchi siydik tarkibidagi suv va boshqa moddalarning qayta qonga so’rilishi-reasorbtsiya yuz beradi. Birlamchi siydik qonga suv, ko’plab tuzlarni, glyukoza, aminokislotalar va boshqa moddalarni beradi. Mochevina, siydik kislotasi qayta so’rilmaydi.
Qayta so’rilishdan tashqari, buyrak kanalchalarida faol sekretsiya jarayoni ham yuz beradi. Kanalchalarning sekretorlik funksiyasi tufayli organizmdan qaysidir sabablar bilan kapillyarlar to’ridan kapsula yuzasiga filtrlanaolmagan moddalar chiqarib yuboriladi (bo’yoqlar, dorivor moddalar).
21-Jadval
Qon plazmasi birlamchi va haqiqiy siydiklarning tarkibi (% larda).
Moddalar
|
Qon plazmasi
|
Birlamchi siydik
|
Haqiqiy siydik
|
Suv
|
90-92
|
99 ga yaqin
|
99-98
|
Oqsillar, yog’ lar, glikogen
|
7-9
|
yo’q
|
Yo’q
|
Glyukoza
|
0,1
|
0,1
|
Yo’q
|
Natriy (ion shakl)
|
0,3
|
0,3
|
0,4
|
Xlor, (ion shakl)
|
0,37
|
0,3+
|
0,7
|
Kaliy (ion shakl)
|
0,02
|
0,02
|
0,15
|
Sulfat (ion shakl)
|
0,002
|
0,002
|
0,18
|
Magniy (ion shakl)
|
0,0025
|
0,0025
|
0,006
|
Mochevina
|
0,03
|
0,03
|
2,0
|
Siydik kislotasi
|
0,004
|
0,004
|
0,05
|
Qayta so’rilish va siydik kanalchalarining faol sekretsiyasi natijasida bir kecha-kunduzda voyaga yetgan odamlarda 1,5 l haqiqiy (ikkilamchi) siydik hosil bo’ladi.
Yosh ulg’ayishi bilan siydikning miqdori ham tarkibi ham o’zgaradi. Bolalarda siydik voyaga yetgan odamlarga nisbatan ko’p ajraladi, siydikni chiqarilishi bolalar ratsionida nisbatan katta miqdorda suv va uglevodlarning bo’lishi va suv almashinuvining jadal kechishi hisobiga juda tez va ko’p bo’ladi.
Faqat tug’ilganidan keyingi birinchi 3-4 kunlari ajraladigan siydikni miqdori unchalik ko’p bo’lmaydi. Bir oylik bolalarda bir kecha-kunduzda 350-380 ml siydik ajraladi, bir yoshning oxiriga kelib –750 ml, 4-5yoshda –1 l ga yaqin, 10 yoshda – 1,5 l, jinsiy yetilish davrida esa –2 l,gacha siydik ajralish kuzatiladi.
Yangi tug’ilgan bolalarning siydigi o’ta kislotali reaksiyaga ega bo’lsa, yosh ulg’ayishi bilan siydikning reaksiyasi kuchsiz kislotali bo’ladi va siydikning reaksiyasi bola iste’mol qilayotgan ovqatlar xarakteriga ham bog’liq holda o’zgaradi. Ko’plab go’shtli ovqatlar iste’mol qilinganida organizmda ko’plab kislotali almashinuv mahsulotlari hosil bo’ladi, shunga mos holda siydik ham ancha kislotali bo’ladi.
Bolalar o’simlik dunyosi oziqalari bilan oziqlanganda, ularning siydigini reaksiyasi ishqoriy tomonga og’adi.
Yangi tug’ilgan bolalarning buyraklari epiteliyasini o’tkazuvchanligi juda yuqori, shu sababli ham ularning siydigini tarkibida oqsillar uchraydi, lekin, asta-sekin sog’lom bolalar va voyaga yetgan odamlarning siydigi tarkibida oqsil saqlanmaydi. Bolalarning hayotining 3-4 oyi mobaynida siydigi tarkibida mochevina voyaga yetgan odamlarnikidagiga nisbatan kam.Mochevinaning miqdori sekin-asta orta boradi va bu ko’rsatkich ikki yoshli bolalarda ikki martaga ortadi.Yosh ulg’ayishi bilan bolalarni siydigidagi mochevinaning miqdori orta boradi va siydik kislotasining miqdori kamaya boradi. Bolalar organizmida mochevinadan natriy ionlari va xloridlar juda yengil qonga so’riladi, shu sababli ham emadigan bolalar siydigida xloridlar voyaga yetgan odamlarnikidagidan 10 baravar kamdir. Yosh bolalar siydigi tarkibidagi xloridlarni miqdori yosh ortishiga mos holda orta boradi. Bolalar organizmi natriy elementinini ushlab qolish xususiyatiga egadir.
Yuqorida qayd qilinganidek, yosh ulg’ayishi bilan siydik tarkibidagi natriyning miqdori orta boradi, 6 yoshdan 14 yoshgacha bo’lgan bolalarningning bir kecha-kunduzlik siydigi tarkibida natriyning miqdori 2 g dan 5 g gacha o’zgarib turadi, voyaga yetgan odamlarning 1 l siydigi tarkibida 3-5,2 g natriy saqlanadi.
Siydikni kechasi ushlanmasligi. Siydakni chiqarilishi –reflektor jarayondir. Siydik pufagiga tushayotgan siydik undagi bosimni oshiradi, bu esa pufak devorlaridagi retseptorlarni qo’zg’atadi.
Qo’zg’alish yuzaga kelib u orqa miyaning pastki qismida joylashgan siydik ajratish markazini qo’zg’atadi.
Bu yerdan impulslar pufak muskullariga kelib uni qisqarishga majbur qiladi, bu paytda sfinkter bo’shashadi va siydik, siydik pufagidan siydik chiqarish yo’liga tushadi. Bu o’z-o’zidan siydikni chiqarilishidir, bunday holatlar emadigan bolalarda kuzatiladi.
Katta bolalar voyaga yetgan odamlar singari o’z hohishlariga ko’ra siydik ajralishini to’xtatishi va ajratishi mumkin. Odatda ikki yoshli bolalarda faqatgina kunduz kuni emas, balki kechasi ham siydikni ushlab turish uchun shartli reflekslar hosil qilish mumkin.
Odatda 5-10 % bolalarda 13-14 yoshgacha bo’lgan davrda kechasi siydikni o’z-o’zidan ajralishi eneruz kuzatiladi. Bu bolalarga xos bo’lgan kasallik, bu paytda bolani uyaltirmaslik, qo’rqitmaslik kerak, ammo davolash zarur.
Kechqurun siyib qo’yishga uyqudan oldin katta miqdorda suyuqlik iste’mol qilish ham (choy, kofe, sut) sabab bo’lishi mumkin.
Eneruz bilan kasallangan bolalarga kechqurun suyuq ovqat bermaslik kerak, ratsiondan achchiq taomlarni chiqarib tashlash kerak. Ayrim holatlarda eneruz, teri kasalliklari tufayli gijjalar bo’lganida ham rivojlanishi mumkin. Bolalarni tashqi siydik-tanosil organlarini toza holda saqlashni, uni issiq suv bilan yuvish, sovun bilan ertalab –kechqurun yuvinishga o’rgatish kerak.
Siydik tanosil organlari gigiyenasi. Siydik tanosil organlarini toza saqlash bolalar va o’smirlar hayotida va ularning kelgusi hayot-faoliyatida ham muhim o’rinni egallaydi.
Shunda bola qashinmaydigan, badanini tirnamaydigan, organizm ichkarisiga mikroblar kirmaydigan bo’ladi hamda bolalar organizmiga yomon ta’sir ko’rsatadigan onanizmga odatlanmaydilar.
Tashqi jinsiy organlar va ularning oraliq terisini doimo pokiza tutish, jinsiy jihatdan voyaga yetish davrida ayniqsa kuchayadigan qo’lansa ter hidi chiqishiga yo’l qo’ymaydi.
Bolalarni tashqi jinsiy organlarni toza saqlashga odatlantirish va gigiyena, sanitariya qoidalariga rioya qilish talablarini tushuntirish uchun, o’g’il va qiz bolalarning har biri bilan alohida-alohida suhbat o’tkazib turish kerak.
O’g’il bolalarning jinsiy gigiyenasi.O’smir o’g’il bolalar doimo o’z tanasini sog’lom, pokiza tutishga e’tibor berishlari zarur.
O’smir jinsiy balog’atga yetishi bilan uning tanasidagi barcha bezlar shu jumladan ter bezlari ham jadal ishlay boshlaydi.
Teridagi ter bezlari bilan yog’ bezlari ko’p miqdorda yog’ ishlab chiqqani uchun ham odam tanasidan o’zgacha hid taralib turadi.
Shuning uchun, yoshlar teri gigiyenasiga, amal qilishlari kerak. Shuningdek, yorg’oq terisida ham maxsus hid hosil bo’ladi. Demak, yoshlikdan terini, jinsiy va chiqarish organlarini nihoyatda ozoda saqlash kerak. Bir kunda bir necha marta yuvinish lozim.
Agar o’smir ozoda yurmasa jinsiy organlarda oqchil modda va boshqa iflosliklar paydo bo’lib undan qo’lansa hid kelib turadi.
Bu esa mikrob va viruslarning ko’payishiga sabab bo’ladi va turli kasalliklarni keltirib chiqaradi.
Qiz bolalar jinsiy gigiyenasi. Maktab yoshdagi davr qiz bola uchun juda muhim davr hisoblanadi.Bu davr butun organizm va jinsiy organlarning zo’r berib rivojlanishi, skelet o’sishi, ikkilamchi jinsiy belgilar paydo bo’lishi bilan xarakterlanadi.
Balog’atga yetish davri boshlanishi bilan 11-12 yoshdan qizlar hayz ko’ra boshlaydilar. Agar qiz bola 15 yoshga chiqqanda va bundan keyin ham hayz ko’rmasa buni normal bo’lmagan hol deb hisoblash va uni albatta shifokorga ko’rsatish zarur. Ba’zi qizlar jismoniy yoki jinsiy jihatdan o’sib rivojlanishdan orqada qolsalar, hayz ko’rish kechikishi mumkin.
Ba’zi og’ir kasalliklarda jumladan, semirib ketish, qandli diabet, tireotoksikoz, yuqumli kasalliklarda ham hayz ko’rmaslik uning ruhiy holatiga, o’sishiga salbiy ta’sir etadi.
Hayz ko’rmagan qizda miyaga qonning ko’p kelishi terlab ketishi, qizib ketish, yurakning tez urishi ro’y beradi.
Agar hayz ko’rish to’xtab qolsa, darhol shifokorga murojaat qilish kerak. Ba’zan qizlik pardasining teshigi yopiq bo’ladi, hayz ko’rilganda esa qon tashqariga chiqarilmay qiniga yig’iladi. Bu esa salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. Shunday holatlar kuzatilganda albatta shifokorga murojaat qilish kerak.
Olimlarning kuzatishicha, hayz ko’rish vaqtida 80 % o’quvchi qizlarda jismoniy faollikning susayishi, 70 % da yakka yurishga moyillik, 60 % da o’ziga ishonmaslik, 47 % da mashg’ulotlarga bo’lgan qiziqishning susayishi, 10 % da esa nevrotik holatlar sodir bo’lar ekan. Ba’zi qizlarda qattiq og’riq paydo bo’ladi.
Qizlarda uchraydigan surunkali tonzilit va respirator kasalliklar ham qizlarning jinsiy organlarining, bo’lajak ayolning barcha endokrin tizimini shakllanishiga ham salbiy ta’sir etadi.
Bo’yida bo’lmayotgan ayollar tekshirilganda shu narsa aniqlanganki, ularning yarmidan ko’pi surunkali tonzilit bilan og’riganlar, shifokorlar tavsiyasini vaqtida bajarmaganlar.
Shuning uchun, ham ulardagi sodir bo’lgan o’zgarshlarga davo qilgani bilan ko’ngildagidek natija chiqmaydi.
Agar qizlar angina, otit bilan tez-tez og’risalar, tishlari buzilgan bo’lsa yoki o’tkir respirator kasalliklar bilan ko’p kasallansa, shifokor xulosasi bilan uning barcha infeksiya o’choqlarini sog’lomlashtirish, shundan so’ng chiniqtiruvchi va vitaminlar bilan davo kurslari boshlash kerak.
Bodomcha bezlarini olib tashlash kerak bo’lsa, shifokor tavsiyasi bilan, unda uni 8 yoshgacha yoki faqat 15 yoshdan so’ng operatsiya qildirish mumkin.Ba’zida qindan chiqadigan ajralmalar-siydik, najas qoldiqlari infeksiyaning tashqi jinsiy organlardan ichkariga o’tishiga va u yerda yallig’lanish jarayoni vujudga kelishiga imkon beradi.
Bunda qin qichishi va og’rishi mumkin.Qichishish jiddiy oqibatlaraga olib kelishi ehtimoldan xoli emas.
Qiz bolada gijja bo’lganda ham, jinsiy organlarning shikastlanishi ya’ni yallig’lanishiga olib keladi.Gijjalar orqa chiqaruv teshigidan o’rmalab chiqadi, oqibatda qiz bola qashinib gijjalarni va bakterriyalarni qiniga olib kiradi va kasallik rivojlanadi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
-
Қодиров У.З., Абдумажидов А.А., Аскарянц В.П. Болалар физиологияси. Тошкент. «Ибн Сино». 1999.
-
Клемешева Л.М., Алматов К.Т., Матчонов А. Возрастная физиология. - Ташкент: НУУз., 2002. - 123с.
-
Қ.С. Содиқов Ўқувчилар физиологияси ва гигиенаси. Тошкент «Ўқитувчи» 1992.
-
Almatov X.T. Ulg’ayish fiziologiyasi. M.Ulug’bek nomidagi O’zMU bosmoxonasi. T. – 2004-y.
-
A. Aripov, N. Shaxmurova. Yosh fiziologiyasi va gigienasi. Toshkent. “Yangi asr avlodi” 2009.
-
Sodiqov B., Suchkarova L. Bolalar va o’smirlar fiziolognyasi va gigiеnasi.O’zbеkiston milliy entsiklopеdiyasi davlat nashriyoti. T. - 2005-y.
-
Nurmuxamеdova M.X., Nazarova X.A. Gigiyеna. “ЎzR Fanlar akadеmiyasi” nashriyoti. Toshkеnt, 2007 y.
-
Solixo’jaеv S.S., Iskandarova Sh.T., Do’stjanov B.D. Umimiy gigiyеna. Toshkеnt, 2003 y.
-
Махмудов Е. Возрастная физиология и основи гигиени. Изд. Лит. Фонда союза писателей Республики Узбекистан. Т. – 2006-г.
-
Саркисянц Е.Е. Гигиена билан соғлиқни сақлашни ташкил қилиш асослари. Тошкент, 1998 й.
-
Тухтаев Ф, Жабборов Р, Деҳқонов Ш. Ўсмирлар физиологияси.(услубий қўлланма) Самарқанд. 2007
MUNDARIJA
|
So’z boshi
|
|
|
Kirish
|
|
|
Odam organizmining bir butunligi
|
|
|
Organizm – o’z-o’zini boshqaruvchi tizim
|
|
I bob.
|
BOLALAR VA O’SMIRLARNING O’SISH VA RIVOJLANISHINING UMUMIY QONUNIYATLARI.
|
|
|
1.1. Bolalar organizmining o’sish va rivojlanish qonuniyatlari.
|
|
|
1.2. Akseleratsiya.
|
|
|
1.3. Yosh davrlari.
|
|
II bob.
|
IRSIYAT VA RIVOJLANISH
|
|
|
2.1. Hujayra
|
|
|
2.2.Jinsiy hujayralar. Ularning tuzilish va funksional xususiyatlari.
|
|
|
2.3. Otalangan tuxum hujayrasining, homilaning va bolaning rivojlanishi.
|
|
|
2.4. Irsiyat va muhit.
|
|
III BOB.
|
ASAB TIZIMINING FIZIOLOGIYASI.
|
|
|
3.1.Asab tizimining tuzilishi va rivojlanishi haqida umumiy tushunchalar.
|
|
|
3.2. Refleks-asab faoliyatining asosiy shakli ekanligi.
|
|
|
3.3. Markaziy asab tizimidagi tormozlanishlar.
|
|
|
3.4. Organizm funksiyalarining koordinatsiyasi.
|
|
|
3.5.Markaziy asab tizimining turli bo’limlarini tuzilishi, rivojlanishi va funksional ahamiyati.
|
|
|
3.5.1. Orqa miya.
|
|
|
3.5.2. Bosh miya.
|
|
|
3.5.3. Bosh miya po’stloq qismining tuzilishi va funksional jihatdan tashkiliy qismlari.
|
|
|
3.5.4. Vegetativ asab tizimi.
|
|
IV BOB.
|
OLIY ASAB FAOLIYАTI.
|
|
|
4.1. Shartli va shartsiz reflekslar.
|
|
|
4.2. Shartli reflekslarning tormozlanishi.
|
|
|
4.3. Bosh miya po’stlog’idagi qo’zg’alishlarning tahlili va umumlashtirilishi.
|
|
|
4.4. Odamlar oliy asab faoliyatining sifatiy xususiyatlari.
|
|
|
4.5. Oliy asab faoliyatining tiplari.
|
|
|
4.6. Bolaning oliy asab faoliyati.
|
|
|
4.6.1. Bolalar rivojlanishining asosiy bosqichlarini tavsifi.
|
|
|
4.6.2. Bolalar rivojlanishini asosiy bosqichlarini tavsifi.
|
|
V BOB.
|
ANALIZATORLAR FUNKSIYALARINING UMUMIY QONUNIYATLARI.
|
|
|
5.1. Ta’m bilish analizatori.
|
|
|
5.2. Hid bilish analizatori
|
|
|
5.3. Ko’rish analizatori
|
|
|
5.4. Eshitish analizatori.
|
|
VI BOB.
|
TAYANCH-HARAKAT ORGANLARI FIZIOLOGIYASI.
|
|
|
6.1. Tayanch-harakat organlarini ahamiyati.
|
|
|
6.2. Skelet haqida umumiy ma’lumotlar.
|
|
|
6.3. Skeletning qismlari.
|
|
|
6.4. Muskullar tizimi.
|
|
|
6.5. Bolalarning tayanch-harakat organlarini rivojlanishida jismoniy ish va jismoniy madaniyatning roli.
|
|
VII BOB.
|
ICHKI SEKRETSIYA BEZLARI.
|
|
|
7.1. Ichki sekretsiya bezlari faoliyatining umumiy qonuniyatlari.
|
|
|
7.2. Gormonlar.
7.3. Qalqonsimon bez.
|
|
|
7.4. Qalqonsimon bezoldi bezchalari.
|
|
|
7.5. Gipofiz.
|
|
|
7.6. Buyrakusti bezlari.
|
|
|
7.7. Me’daosti bezi.
|
|
|
7.8. Ayrisimon bez.
|
|
|
7.9. Jinsiy bezlar
|
|
|
7.10. Gormonlar va jinsiy yetilish
|
|
VIII BOB.
|
QON VA QON AYLANISHINING YOSHGA OID XUSUSIYATLARI.
|
|
|
8.1. Qon organizm ichki muhitining asosiy komponenti ekanligi.
|
|
|
8.2. Qon plazmasi.
|
|
|
8.3. Eritrositlar.
|
|
|
8.4. Leykositlar.
|
|
|
8.5. Trombositlar.
|
|
|
8.6. Immunitet.
|
|
|
8.7. Qon aylanishi.
|
|
|
8.8. Homilada qon aylanishi xususiyatlari
|
|
|
8.9. Qon tomirlari bo’ylab qonning harakati
|
|
|
8.10. Qon aylanishining boshqarilishi.
|
|
IX BOB
|
NAFAS OLISHNING YOSHGA OID XUSUSIYATLARI.
|
|
|
9.1. Nafas olish va chiqarishning ahamiyati
|
|
|
9.2. Nafas harakatlari
|
|
|
9.3. O’pkada gazlar almashinuvi.
|
|
|
9.4. Nafas olishning boshqarilishi
|
|
X BOB
|
OVQAT HAZMINING YOSHGA OID XUSUSIYATLARI.
|
|
|
10.1. Ovqat hazmining ahamiyati.
|
|
|
10.2. Ovqat hazmi organlari tizimi.
|
|
|
10.3. Me’dalarda ovqat hazmining yoshga oid xususiyatlari
|
|
|
10.4. O’suvchi organizmni oziqlanishi
|
|
XI BOB
|
MODDALAR VA ENERGIYA ALMASHINUVINING YOSHGA OID XUSUSIYATLARI. OZIQLANISH.
|
|
|
11.1. Moddalar almashinuvi hayotning asosiy funksiyasi ekanligi.
|
|
|
11.2. Oqsillar almashinuvi.
|
|
|
11.3. Yog’lar almashinuvi.
|
|
|
11.4. Uglevodlar almashinuvi.
|
|
|
11.5. Suv va minerallar almashinuvi. Darmon dorilar.
|
|
|
11.6. Energiya almashinuvining yoshga oid xususiyatlari.
|
|
|
11.7. Oziqlanish.
|
|
XII BOB.
|
AYIRUV JARAYONLARINING YOSHGA OID XUSUSIYATLARI.
|
|
|
12.1. Ayirish jarayonlarining ahamiyati.
|
|
|
12.2. Buyraklarning tuzilishi.
|
|
|
12.3. Siydikni hosil bo’lishi.
|
|
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
CONTENTS
PREFACE
INTRODUCTION
The unity of human organism…………………………………………………………….
Organism- the system of self –control……………………………………………………
Chapter I. GENERAL PRINCIPLES OF GROWTH AND DEVELOPMENT OF CHILDREN AND TEENAGERS………………………………………………………………..
1.1. The principles of the growth and development of children organisms…………………
1.2. Asseleration………………………………………………………………………
1.3. Age periods………………………………………………………………………….
Chapter II. GENETICS AND DEVELOPMENT ……………………………………………
2.1. Cell ……………………………………………………………………………..
2.2. Genetal cells. The structural and functional peculiarities………………………..
2.3. The development of fertilized ovum, embryo and a child………………………….
2.4. Genetics and environment………………………………………………………….
Chapter III. THE PHYSIOLOGY OF THE NERVOUS SYSTEM …………………………..
3.1. General concepts about the development and structure of the nervous system……..
3.2. Reflex is the main form of the nervous activity……………………………………..
3.3. Process of inhibition in the central nervous system…………………………………..
3.4. Coordination of organism functions…………………………………………………..
3.5. Functional significiance, development and structure of different parts and central nervous system………………………………………………………………………………
3.5.1. Spinal cord………………………………………………………………………….
3.5.2. Brain……………………………………………………………………………….
3.5.3. The structure of celebral cortex and its parts according to functions………………
3.5.4. Vegetative nervous system………………………………………………………….
Chapter IV. CENTRAL NERVOUS ACTIVITY……………………………………………….
4.1. Conditioned and unconditioned reflexs……………………………………………….
4.2. Inhibition of conditioned reflex………………………………………………………
4.3. Analyse and generalize of lifts in the barks of brain…………………………………
4.4. Qualitative htculiarities of central nervus system of human……………
4.5. The Types of central nervous system ………………………………..
4.6. The central nervous activity of a child ………………………………….
4.6.1. Description of the main stages of children development ………………….
CHAPTER V. GENERAL PRINCIPLES OF ANALISATOR FUNCTIONS…………..
5.1. Analyser of taste…………………………………………………………………
5.2. Analyser of smelling……………………………………………………………..
5.3. Analyser of vision……………………………………………………………….
5.4. Analyser of hearing………………………………………………………………..
CHAPTER VI. THE PHYSIOLOGY OF PHYSICAL MOVEMENT ORGANS………………
6.1. The significance of physical movement………………………………………..
6.2. General information about skeleton…………………………………………….
6.3. The parts of skeleton ……………………………………………………………..
6.4. The sytem of the muscles………………………………………………………….
6.5. The role of physical culture in development of physical movement organs of children ..
CHAPTER VII. INTERNAL SECRETION GLANDS ………………………..
7.1. General principles of internal secretion gland activity ……………………………..
7.2. Hormones ……………………………………………………………………………
7.3. Sheld-shaped gland ……………………………………………………
7.4. Sheld-shapeding advanced gland’s ………………………………………………
7.5. Hypophysis ……………………………………………………………………..
7.6. Gland outside is cedmy………………………………………………….
7.7. Pancreas …………………………………………………………………….
7.8. Forking gland ………………………………………………………………..
7.9. Genital glands ……………………………………………………………….
7. 10. Hormones and puberty the beatures of …………………………………………
CHAPTER VIII. BLOOD AND BLOOD CIRCULATION ACCORDING TO THE AGE
8.1. Blood is a main component of internal circumstance………………………………
8.2. Blood hlasm………………………………………………………………………...
8.3. Ked corpuscles……………………………………………………………………...
8.4. Leucocytes………………………………………………………………………….
8.5. Thrombocyte……………………………………………………………………….
8.6. Immynity…………………………………………………………………………...
8.7. Blood circulation…………………………………………………………………..
8.8. The Features of blood circulation in embryo……………………………………..
8.9. Movement of the blood through blood vessels……………………………………
8.10. The control of blood circulation ………………………………..
CHAPTER IX. THE FEATURES OF RESPIRATION CONCERNING AGE ……………
9.1. Signifcance of breathing in and breathing out……………………………………….
9.2. Breathe motions…………………………………………………………………………
9.3. Change of gases in lungs………………………………………………………………
9.4. Control of respiration………………………………………………………………….
CHAPTER X. FEATURES OF ALIMENTARY CONCERNING AGE………………………
10.1. Significance of ali mentary………………………………………………………….
10.2. The System of alimentary organs…………………………………………………….
10.3. Features cankening the age of alimentary in stomach………………………………….
10.4. The Nutrition of hrowing organism. …………………………………………………..
CHAPTER XI. FEATURES OF MATTERS AND ENERGY CHANGES ………………………
11.1. Metabolism is a main function of the life………………………………………….
11.2. Metobolsm of protens ………………………………………………………………
11.3. Ex Chlonge of fats …………………………………………………………………
11.4. Ex chlonge of carbohydrates ……………………………………………………….
11.5. Ex Chlong of water and minerals. Vitamins ………………………………………..
11.6. Features conctrning age of the energe change ………………………………………
11.7. Nutrition ………………………………………………………………………..
CHAPTER XII. DIVISOR OF EVENTS YOURH ABOUT SPECIFICITY’S …………..
12.1. Divisor of events importance ……………………………………………………
12.2. Kindney’s building ……………………………………………………………
12.3. To be the urinary ………………………………………………………………
СОДЕРЖАНИЕ
Предисловие……………………………………………………………………………..
Введение…………………………………………………………………………………
Организм человека - единое целое……………………………………………………..
Организм - саморегулирующая система………………………………………………
ГЛАВА I. ОБЩИЕ ЗАКОНОМЕРНОСТИ РОСТА И РАЗВИТИЯ ДЕТЕЙ И ПОДРОСТКОВ……………………………………………………………………………………
-
Закономерности роста и развития организма ребенка……………………….
-
Акселерация………………………………………………………………………
-
Возрастная периодизация………………………………………………………...
ГЛАВА II. НАСЛЕДСТВЕННОСТЬ И РАЗВИТИЕ …………………………………………...
2.1. Клетка…………………………………………………………………………………
2.2. Половые клетки. Особенности их строения и развития…………………………..
2.3. Развитие оплодотворенной яйцеклетки, зародыша и плода……………………….
2.4. Наследственность и среда…………………………………………………………...
ГЛАВА III . ФИЗИОЛОГИЯ НЕРВНОЙ СИСТЕМЫ…………………………………………
3.1. Общие план строения и развитие нервной системы ………………………………
3.2. Рефлекс как основная форма нервной деятельности…………………………….
3.3. Торможение центральной нервной системы……………………………………..
3.4.Координация функций в организме………………………………………………..
3.5. Строение, развитие и функциональное значение различных отделов центральной нервной системы ……………………………………………..………………….
3.5.1. Спинной мозг …………………………………………………………………….
3.5.2. Головной мозг …………………………………………………………………….
3.5.3. Структурно - функциональная организация коры головного мозга…………….
3.5.4. Вегетативная нервная система …………………………………………………
ГЛАВА IV. ВЫСШАЯ НЕРВНАЯ ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ…………………………………………
4.1. Условные и безусловные рефлексы ……………………………………………….
4.2. Торможение условных рефлексов …………………………………………………
4.3. Анализ и синтез раздражений в коре головного мозга ………………………….
4. 4. Качественные особенности высшей нервной деятельности человека………….
4.5. Типы высшей нервной деятельности ………………………………………
4.6. Высшая нервная деятельность ребенка……………………………………………
4.6.1. Характеристика основных этапов развития ребенка …………………………...
ГЛАВА V. ОБЩИЕ ЗАКОНОМЕРНОСТИ ФУНКЦИЙ АНАЛИЗАТОРОВ ……………
-
Вкусовые анализаторы ……………………………………………………………..
-
Анализаторы обоняния …………………………………………………………
-
Зрительные анализаторы ……………………………………………………………
-
Слуховой анализатор………………………………………………………………..
ГЛАВА VI. ФИЗИОЛОГИЯ ОПОРНО-ДВИГАТЕЛЬНОГО АППАРАТА ………………
-
Значение опорно-двигательного аппарата ……………………………………….
-
Общие сведения о скелете………………………………………………………
-
Части скелета ………………………………………………………………………
-
Мышечная система …………………………………………………………………
-
Роль физического труда и физиологической культуры в развитии двигательного аппарата у детей………………………………………….
ГЛАВА VII. ЖЕЛЕЗЫ ВНУТРЕННЕЙ СЕКРЕЦИИ ………………………………………..
-
Общие закономерности деятельности желез внутренней секреции ……………
-
Гормоны……………………………………………………………………………..
-
Щитовидная железа ………………………………………………………………..
-
Околощитовидные железы ………………………………………………………..
-
Гипофиз …………………………………………………………………………….
-
Надпочечники ………………………………………………………………………
-
Поджелудочная железа …………………………………………………………….
-
Вилочковая железа …………………………………………………………………
-
Половые железы ……………………………………………………………………
-
Гормоны и половое созревание …………………………………………………
ГЛАВА VIII . ВОЗРАСТНЫЕ ОСОБЕННОСТИ КРОВИ И КРОВООБРАЩЕНИЯ ………
-
Кровь как компонент внутренней среды организма …………………………….
-
Плазма крови ………………………………………………………………………
-
Эритроциты ………………………………………………………………………..
-
Лейкоциты ………………………………………………………………………….
-
Тромбоциты ……………………………………………………………………….
-
Иммунитет …………………………………………………………………………
-
Кровообращение …………………………………………………………………..
-
Особенности кровообращение у плода …………………………………………..
-
Движение крови по сосудам ………………………………………………………
-
Регуляция кровообращения ………………………………………………………
ГЛАВА IX. ВОЗРАСТНИЕ ОСОБЕННОСТИ ДЫХАНИЯ …………………………………
9.1. Значение дыхания …………………………………………………………………
9.2. Дыхательные движения …………………………………………………………..
9.3. Газообмен в легкие ……………………………………………………………….
9.4. Регуляция дыхания ………………………………………………………………...
ГЛАВА X. ВОЗРАСТНИЕ ОСОБЕННОСТИ ПИЩЕВАРЕНИЯ …………………………
10.1. Значение пищеварения …………………………………………………………
10.2. Система органов пищеварения …………………………………………………
10.3. Особенности пищеварения в желудке …………………………………………
10.4. Питания подрастающего организма ……………………………………………
ГЛАВА XI. ВОЗРАСТНИЕ ОСОБЕННОСТИ ОБМЕНА ВЕЩЕСТВ И ЭНЕРГИИ. ПИТАНИЕ. …………………………………………………………………………………….
11.1. Обмен веществ как основная функция жизни …………………………………
11. 2. Обмен белков ……………………………………………………………………
11.3. Обмен жиров ……………………………………………………………………
11.4. Обмен углеводов …………………………………………………………………
11.5. Водный и минеральный обмен. …………………………………………………
11.6. Возрастные особенности энергетического обмена …………………………….
11.7. Питание …………………………………………………………………………..
ГЛАВА XII. ВОЗРАСТНЫЕ ОСОБЕННОСТИ ВЫДЕЛЕНИЯ ……………………………
12.1. Значение процессов выделения …………………………………………………
12.2. Строение почек …………………………………………………………………
12.3. Образование мочи ………………………………………………………………
СПИСОК ИСПОЛЬЗОВАННОЙ ЛИТЕРАТУРЫ …………………………………
| 