Bolalarda uglevodlar almashinuvi. Bolalarda uglevodlar almashinuvi katta jadallik bilan amalga oshadi, qaysiki bolalar organizmida umuman uglevodlar almashinuvi yuqori darajada kechishi bilan tushuntiriladi. Bolalar organizmida ugevodlar faqatgina asosiy energiya manbai rolini bajarmasdan, balki yana hujayralar po’stlog’ ining biriktiruvchi to’qimalari moddalarining shakllanishida muhim plastik material vazifalarini bajaradi. Uglevodlar oqsillar va yog’ lar almashinuvining kislotali mahsulotlarining oqsidlanishida ishtirok etadi, bu bilan organizmda kislota –ishqor tengligini ushlab turilishini ta’minlaydi.
Bolalar organizmning jadal o’sishi katta miqdordagi – oqsillar va yog’ lar kabi plastik materiallar bo’lishini talab qiladi. Shu sababli, bolalarda oqsillar va yog’ lardan uglevodlarni hosil bo’lishi chegaralangan.
Bolalarning uglevodlarga bo’lgan bir kecha-kunduzlik talabi yuqori va emadigan davrda 1 kg tirik vaznga 10-12 g tashkil etadi. Keyingi yillarda uglevodlarga bo’lgan talab 1 kg tirik vaznga 8-9 g.dan 12-15 g gacha o’zgarib turadi. 1 yoshdan 3 yoshgacha bolalar ovqat bilan o’rtacha 193 g, 4 yoshdan 7 yoshgacha –287 g, 9 dan 13 yoshgacha –370 g, 14 dan 17 yoshgacha –470 g, voyaga yetgan odamlar esa –500 g gacha uglevodlar olishi kerak.
Uglevodlar bolalar organizmi tomonidan voyaga yetgan odamlardagiga nisbatan yaxshi (emadigan bolalarda 96-98%) o’zlashtiriladi. Ammo, yuqorida qayd qilinganidek, me’yordagidan ortiq miqdorda organizmga qand tushganida u siydik bilan chiqarib yuboriladi. Umuman olganda, bolalarning organizmi voyaga yetgan odamlar organizmiga nisbatan qon tarkibida katta miqdorda qand saqlanishiga chidamliligi bilan farq qiladi. Voyaga yetgan odamlar qonida glyukozaning miqdori har 1 kg tirik vaznga 2,5- 3 g to’g’ri kelganida siydik tarkibida glyukoza paydo bo’lsa, bolalarda bu ko’rsatkich har 1 kg tirik vaznga 8-12 g to’g’ri kelganidagina siydik tarkibida glyukoza paydo bo’ladi. Bolalar tomonidan uncha katta bo’lmagan miqdordagi uglevodlarning qabul qilinishi qonda qand miqdorini ikki marta ko’payishini chaqiradi, lekin bir soatdan keyin qondagi qandning miqdori pasaya boshlaydi, ikki soatdan keyin esa normaga qaytadi.
12.5. Suv va minerallar almashinuvi. Darmondorilar.
Suv va mineral tuzlarning ahamiyati. Organizmdagi barcha moddalarning o’zgarishi suvli muhitda bajariladi. Suv organizmga tushgan oziq moddalarni eritadi. Suv mineral moddalar bilan birga hujayralarning tuzilishi va ko’plab almashinuv reaksiyalarda ishtirok etadi.
Suv tana haroratining boshqarilishida ishtirok etadi: bug’ lanish bilan tana haroratini sovutadi, uni qizib ketishdan saqlaydi; erigan moddalarni tashishda ishtirok etadi.
Suv va mineral tuzlar asosan organizmni ichki muhitini tashkil etadi, qon plazmasi, limfa va to’qimalararo suyuqliklarni asosiy qismini tashkil etadi. qonning suyuq qismida erigan ayrim tuzlar, gazlarning qon bilan tashilishida ishtirok etadi.
Suv va mineral tuzlar hazm shiralarining tarkibiga kiradi, qaysiki ularning ovqat hazmi jarayonidagi ahamiyatini aniqlab beradi. Suv ham mineral tuzlar ham organizm uchun energiya manbai hisoblanmasada, ularning mutadil holatda organizmga kiritilishi va chiqarilishi, uning mutadil faoliyati uchun zarur sharoit hisoblanadi. Buning uchun voyaga yetgan odamlar organizmining tana og’ irligining yaqin 65 % ni, bolalar organizmining esa 80 % ni suv tashkil qilishini aytishni o’zi kifoya.Organizm tomonidan suvning yo’qotilishi og’ ir buzilishlarga olib keladi. Masalan, emadigan bolalarning ovqat hazmining buzilishida organizmni suvsizlanishi juda xavfli, oqibatda muskullarning tortishishi, hushdan ketish holatlari kuzatiladi. Odamlarga bir necha kun davomida suv bermaslik o’lim bilan tamom bo’ladi.
Suv almashinuvi. Odam tanasining suv bilan to’lig’icha ta’minlanishi, uning ovqat hazmi tizimidan doimiy ravishda surilishi hisobiga amalga oshadi.
Odamlar uchun mo’tadil ovqatlanish tartibida va atrof muhitning mo’tadil haroratida bir kecha-kunduzda 2-2,5 l suv talab qilinadi. Bu miqdordagi suv quyidagi manbalardan olinadi: 1) Ichiladigan suvlardan (1 l ga yaqin), 2) Ovqatlar tarkibida saqlanadigan suvdan (1 l ga yaqin) oqsillar, yog’lar va uglevodlar alashinuvi natijasida organizmda hosil bo’ladigan suvlardan (300-500 ml).
Organizmdan suvlarni haydovchi asosiy organlar bo’lib- buyraklar, ter bezlari, o’pka va ichaklar hisoblanadi. Buyraklar orqali bir kecha-kunduzda siydik tarkibida 1,2-1,5 l suv organizmdan chiqariladi. Ter bezlari bilan bir kecha-kunduzda teri orqali ter shaklida 500-700 ml suv ajratiladi. Havo harorati va namligi mutadil bo’lganida har daqiqada 1 sm2 teri yuzasidan 1 mg suv ajraladi.
O’pka orqali suv bug’lari shaklida 350 ml suv ajraladi. Suvning bu miqdori nafas olish chuqurlashganda va tezlashganda keskin ortadi va bir kecha-kunduzda 700-800 ml suv ajralishi mumkin.
Ichaklar orqali najas bilan bir kecha-kunduzda suv chiqarilishi mumkin. Ichaklarning faoliyati buzilganida katta miqdorda suv chiqarilishi mumkin (ich ketish paytida) bu esa organizmning suvsizlanishini keltirib chiqaradi. Organizmning mutadil faoliyati uchun eng muhimi xarajat bo’lgan suvning o’rnini to’lig’icha to’ldiradigan suv tushishi zarur.
Agar organizmga tushayotgan suvning miqdori chiqarilayotgan suvdan kam bo’lsa, bu paytda chanqoqlik seziladi. Iste’mol qilingan suvning miqdori bilan ajratilgan suvlar miqdorining o’zaro nisbati suv muvozanatini tashkil etadi.
Bolalarning o’sish va rivojlanish jarayonlarida suvning o’rni. Bolalar organizmida hujayra tashqarisidagi suv ko’p bo’ladi, ana shuning uchun bolalar organizmining suvliligi katta darajada o’zgarib turish xususiyatiga ega, ya’ni bolalar organizmi juda tez suvni yo’qotish va juda tez jamlash xususiyatiga egadir. Yosh ulg’ayishi bilan har 1 kg tirik vaznga zarur bo’lgan suvning miqdori kamayadi, ammo suvning mutloq miqdori esa ortadi. Uch oylik bola uchun uning har 1 kg massasi uchun 150-170 g suv talab qilinadi, 2 yoshda bu ko’rsatkich 95 g va 12-13 yoshda –45 g tashkil qiladi. Bir yoshli bolalarning bir kecha-kunduzlik suvga bo’lgan talabi 800 ml ni, to’rt yoshda –950-1000 ml, 5-6 yoshda –1200 ml, 7-10 yoshda – 1350 ml va 11-14 yoshda – 1500 ml ni tashkil etadi.
Bolalarning o’sish va rivojlanish jarayonida mineral tuzlarning ahamiyati. Hayotiiylikning asosiy xususiyatlaridan biri bo’lgan qo’zg’aluvchanlik hodisasi mineral moddalarning (natriy, xlor, kaliy) mavjudligi bilan bog’liqdir. Suyaklar, asab elementlari, muskullarning o’sish va rivojlanishi mineral moddalarning miqdoriga bog’liq. Ular qon reaksiyasini (pH) aniqlaydi, yurak va asab tizimining mo’tadil faoliyatini ta’minlaydi, gemoglobinni hosil bo’lishi me’da shirasi tarkibidagi xlorid kislota (xlor) sintezlanishi uchun foydalaniladi.
Mineral tuzlar hujayralarning hayot faoliyati uchun zarur bo’lgan ma’lum osmotik bosimni hosil qiladi.
Yangi tug’ilgan bolalarda mineral moddalar tana og’ irligining 2,55 % ni tashkil etsa, voyaga yetgan odamlarda – 5 % ni tashkil etadi.
Voyaga yetgan odamlar aralash ovqatlar bilan ovqatlanganda uning organizmi uchun zarur bo’lgan mineral moddalarni ovqatlar bilan oladi. Faqatgina osh tuzini odamlar ovqatga, ovqatlarga, kulinariya ishlov berish vaqtidagina qo’shiladi, o’sayotgan bola organizmi ko’plab qo’shimcha mineral moddalarni tushishiga ehtiyoj sezadi.
Mineral moddalar bolalarning rivojlanishi uchun muhim ahamiyatga ega, suyaklarning o’sishi, tog’ aylarning suyaklanish muddati va organizmdagi oksidlanish jarayonlarining holati kalsiy va fosforlar almashinuvi bilan bog’liq. Organizmdagi oqsillar va yog’lar almashinuvi, qon ivishi, muskullarning qisqaruvchanligi, asab tizimining qo’zg’aluvchanligiga odatda kalsiy ta’sir ko’rsatadi. Fosfor esa faqatgina suyak to’qimalarining rivojlanishi uchun zarur bo’lmay balki asab tizimi, ko’plab bezli va boshqa organlarning mutadil faoliyati uchun ham zarurdir.
Temir qondagi gemoglobin tarkibiga kiradi, bolalar organizmining kalsiyga bo’lgan talabi uning hayotining birinchi yilida qayd etiladi: bu yoshdagi kalsiyning miqdori 2 yoshdagidan 8 marta, 3 yoshlikdagidan 13 marta ko’pdir, so’ngra organizmni kalsiyga bo’lgan talabi pasadyai va jinsiy yetilish davrida biroz ortadi.Maktab o’quvchilarining bir kecha-kunduzlik kalsiyga bo’lgan talabi 0,68-2,36 g ni tashkil etadi, bir kecha-kunduzlik fosforga bo’lgan talab esa 1,5-4 g ni tashkil etadi.
Maktab yoshdagi bolalar uchun kalsiy va fosfor tuzlarining maqbul konsentratsiyasining o’zaro nisbati 1 ga teng bo’lsa, 8-10 yoshda –1:1,5, o’smirlar va katta yoshdagi o’quvchilar uchun 1:2 bo’lishi kerak. Sa va R tuzlarining bunday nisbati skeletning rivojlanishini mutadilligini ta’minlaydi. Sutda yuqoridagi tuzlarning nisbati ideal holatda, shuning uchun ham bolalarning oziqlanish ratsioniga sut albatta qo’shilishi shart.
Bolalarning temirga bo’lgan talabi, voyaga yetgan odamlarnikiga qaraganda yuqori, (1 kg tirik vaznga bir kecha-kunduzda 1,2 mg dan to’g’ri keladi, voyaga yetgan odamlarda esa 0,9 mg). Bolalar bir kecha-kunduzda 25-40 mg natriy olishi, 12-30 mg kaliy va 12-15 mg xlor olishi kerak.
Dormondorilar (vitaminlar). Darmondorilar organizmni mo’tadil faoliyat ko’rsatishi uchun zarur bo’lgan organik birikmalardir. Darmondorilar juda ko’plab fermentlar tarkibiga kiradi, bu esa moddalar almashinuvida darmon-dorilarning ahamiyati juda muhim ekanligini tushuntirib beradi.
Darmondorilar gormonlar ta’sirini yaxshilaydi, hamda organizmni tashqi muhitning noqulay omillari ta’siriga chidamliligini oshiradi (infeksiya, tashqi muhitning yuqori va past haroratlari va boshqalar). Ular o’sishni stimullyasiyasi, jarrohlik operatsiyalaridan keyin va hujayralarni, to’qimalarni tiklanishi uchun zarur.
Ko’plab fermentlar va gormonlardan farqli o’laroq vitaminlar odam organizmida hosil bo’lmaydi. Ularning asosiy manbai bo’lib meva, sabzavotlar hisoblanadi, lekin ular go’sht, sut, baliqlar tarkibida ham saqlanadi. Organizm uchun vitaminlar juda kam miqdorda talab etiladi, lekin ularning yetishmasligi yoki kamligi ma’lum yo’nalishdagi fermentlarni hosil bo’lishini buzadi va avitaminoz – kasalligini chaqiradi.
Vitaminlar ikkita katta guruhga bo’linadi: 1) suvda eruvchilar; 2) yog’da eruvchilar.
Suvda eruvchi vitaminlar guruhiga B guruhi vitaminlari, C va PP vitaminlar kiradi.
Yog’da eruvchi vitaminlar guruhiga A1 va A2, D,E, K vitaminlari kiradi.
B- vitamini (tiamin, anevrin) o’rmon yong’og’i, tozalanmagan gurunch, yaxshi maydalanmagan nonda, arpa va suli yormalarida saqlanadi, lekin uning miqdori pivo achitqilarida va jigarda juda kattadir. 7 yoshgacha bo’lgan bolalarning bu vitaminga bo’lgan talabi bir kecha-kunduzda 1 mg, 7 yoshdan 14 yoshgacha – 1,5 mg, 14 yoshdan boshlab –2 mg va voyaga yetgan odamlarda –2-3 mg ni tashkil etadi.
Ovqatlar tarkibida V1 vitamini yetishmaganida beri-beri kasalligi rivojlanadi. Kasalning ishtahasi yo’qoladi, juda tez charchaydi, sekin-asta oyoq muskullarida holsizlanish paydo bo’ladi. So’ngra oyoq muskullarining sezuvchanligi yo’qoladi, ko’rish va eshitish nervlari jarohatlangan singari faoliyat ko’rsatadi, uzunchoq va orqa miya hujayralari o’ladi, oyoq va qo’llarning paralichi boshlanadi. O’z vaqtida kasallikni oldi olinmasa organizm o’ladi.
B2–vitamini (riboflavin). Odamlarda ushbu vitaminni yetishmasligining birinchi belgisi bo’lib terining kasallanishi (ko’pchilik holatlarda lab terisi) hisoblanadi. Terining yorilishidan keyin u yerda namlik ajraladi va qora po’stloq bilan qoplanadi. Keyinchalik ko’zning va terining kasallanishi rivojlanadi va shoxsimon tangachalarning to’kilishi bilan birgalikda kechadi. Undan keyin yomon sifatli kamqonlikning rivojlanishi mumkin, asab tizimining buzilishi, favqulodda qon bosimining tushib ketishi, muskullarning tortilishi, hushdan ketish holatlari kuzatiladi.
B2–vitamini nonda, grechka yormasida sut, tuxum, jigar, go’sht, pomidorlarda mavjuddir. Unga bo’lgan organizmning bir kecha-kunduzlik talabi 2-4 mg.
PP vitamini (nikotinamid) ko’katlarda, sabzi, kartoshka, no’xat, grechka yormasi, oq va qora nonlarda, sut, go’sht, jigarlarda saqlanadi. Bu vitaminga bo’lgan bir kecha kunduzlik talab bolalarda 15 mg, voyaga yetgan odamlarda 15-26 mg ni tashkil etadi.
PP-avitaminozi paytida og’izda kuygandek sezgi-ta’m (achqimtil) seziladi, kuchli so’lak ajralishi va ich ketishlar qayd qilinadi. Til och-ko’kish, qizil rangda bo’ladi. Qo’llarda, bo’yinda, yuz muskullarida qizil dog’lar paydo bo’ladi. Teri dag’allashadi va quruqlashadi, ana shundan kasallik pellagra (italyancha pella.agra –qurigan, dag’al teri) deb nom olgan. Kasallik og’ir kechganida xotira zaiflashadi, psixozlar va gallyusinatsiya rivojlanadi.
B12 – vitamini (siankobalamin) odamlarning ichagida sintezlanadi. Sut emizuvchilarning va baliqlarning jigari va buyraklarida bo’ladi. Organizmda bu vitaminning yetishmasligi paytida eritrositlar hosil bo’lishining buzilishi bilan bog’liq bo’lgan yomon sifatli kamqonlik rivojlanadi.
C – vitamini (askorbin kislotasi) tabiatdagi mevalar, sabzavotlar va jigarda keng tarqalgan. Sho’rlangan karamda askorbin kislotasi yaxshi saqlanadi. 100 gr shipovnikda – 150 mg vitamin saqlanadi. C-vitaminiga bo’lgan talab bir kecha-kunduzda o’rtacha 50-100 mg ni tashkil etadi.
C vitaminini yetishmasligi singa kasalligini keltirib chiqaradi. Odatda kasallik umumiy holatni tushunib bo’lmas holsizlanishlar bilan boshlanadi. Teri kirli-sariq rangni oladi, milklar qonaydi, tishlar tushib ketadi. badanda qon qo’yilishidan qoramtir dog’lar paydo bo’ladi, ulardan ayrimlari yaralarga aylanadi va kuchli og’riq chaqiradi. Ilgarilari singa bilan kasallangan odamlar hayoti o’lim bilan tamom bo’lgan.
A –vitamini (retinol, akseroftol) odam organizmida keng tarqalgan karotin pigmentidan hosil bo’ladi. Karotin sabzi, pomidor, salat, o’rik, baliq yog’i, sariq yog’, jigarda, buyrak va tuxum sarig’ida ko’plab uchraydi, bolalarning bir kecha-kunduzlik A vitaminiga bo’lgan talabi – 1 mg bo’lsa, voyaga yetgan odamlarniki – 2 mg ni tashkil etadi.
Vitamin A yetishmaganida bolalarning o’sishi sekinlashadi, «kechasi ko’rmaslik» kasalligi rivojlanadi, ya’ni ko’zning ko’rish qobiliyati yaxshi yoritilgmagan joylarda keskin pasayib ketadi, oqibatda ko’zning ko’rish qobiliyati davolab bo’lmas ko’rlikka olib keladi.
D-vitamini (ergokalsiferon). Bolalik yoshlarida eng ko’p tarqalgan kasalliklardan biri, ayrim mamlakatlarda besh yoshgacha bo’lgan davrda bolalarning deyarlik yarmini kasalligini chaqiruvchi –raxit hisoblanadi. Raxit bilan kasallanganda suyaklarning shakllanish jarayoni buziladi, bosh suyagi yumshoq va o’zgaruvchan bo’lib qoladi, qo’l va oyoqlarning suyaklari qiyshayib qoladi. Bosh suyagining yumshoqlashgan qismida ensa va peshona gipertrofillangan do’ngchalar hosil bo’ladi. Nimjon, rangsiz, notabiiy katta bosh va kalta qiyshiq gavda, katta qoringa ega bo’lgan bolalar keskin rivojlanishdan qoladi.
Bunday barcha og’ir buzilishlar organizmda vitamin D ning yetishmasligi yoki bo’lmasligi bilan bog’liq holda yuz beradi. Vitamin D tuxum sarig’ida, sigir sutida, baliq yog’ida ko’p uchraydi.
Vitamin D odam terisida quyoshning ultrabinafsha nurlari ta’sirida provitamin ergostereoldan hosil bo’ladi. Mana shuni o’zidan nima uchun bolalar yozga nisbatan qish oylarida raxit bilan kasal bo’lishi tushunarli. Baliq yog’i, quyosh nuri ta’sirida yoki sun’iy ultrabinafsha nuridan olish kasallikni oldini oluvchi va raxitni davolovchi eng kuchli vosita hisoblanadi.
|
