C
C
(
C
g
С
С
E
.
(6.5)
O’zgarmas kuchlanishda
0
bo’lib, yuqoridagi formuladan
2
0
С
С
С
E
kelib chiqadi. Boshqa chegaraviy xolatda, ya’ni
bo’lganda, sig’im
quyidagicha aniqlanadi:
2
1
2
1
С
С
С
С
С
С
E
.
Sig’imlar farqi namlikning yig’ilishi hisobiga sig’imning o’zgarishini
ifodalaydi:
abs
E
С
С
С
. CHastotaning etarlicha keng diapazonda o’zgarishida bir
jinsli dielektrikning va gazli ulanish tekis taqsimlangan dielektrik uchun
tg
ni
aniqlash jarayonida na’munaviy sig’im
С
ni ham o’lchash mumkin. Bu ko’p
qatlamli izolyatsiya uchun alohida ahamiyat kasb etadi. Buni ko’rsatish uchun 6.4-
rasmda ikki qatlamli dielektrikka o’zgaruvchan tok kuchlanishi qo’yilgan holatda
sig’imning o’zgarishi keltirilgan.
6.4- rasm. Ikki qatlamli bir jinsli bo’magan dielektrik sig’imning chastotaga bog’liqligi.
Ikki qatlamli dielektrikning almashtirish sxemasidan o’zgaruvchan tok
kuchlanishida o’tkazuvchanlik quyidagicha aniqlanadi:
252
2
2
1
2
2
1
2
1
1
2
2
1
2
2
2
2
1
1
2
1
2
1
)
C
C
(
g
)]
C
C
(
C
g
[
C
j
C
g
g
)
C
C
(
j
C
j
)
g
C
j
(
B
. (6.6)
Shunday qilib, sxemani parallel ulangan o’tkazuvchanlik ko’rinnishida
tasvirlash mumkin:
2
2
2
1
2
2
2
1
2
2
1
2
2
1
2
2
2
1
2
1
g
C
g
)
C
C
(
g
C
g
g
. (6.7)
Bunda ekvivalent sig’im quyidagicha aniqlanadi:
2
2
2
1
1
2
2
2
2
2
1
2
2
1
2
1
1
2
2
1
2
1
1
)
C
C
C
C
)
C
C
(
g
)
C
C
(
C
g
C
E
.
Ikki qatlamli dielektrik uchun
tg
qiymatini quyidagi ifodadan aniqlaymiz:
2
2
0
1
2
C
C
C
C
C
g
tg
Э
0
,
(6.8)
bu yerda
2
0
С
С
va
2
1
2
1
С
С
С
С
С
Keltirilgan formulalardan ko’rinadiki
tg
va ekvivalent sig’im chastotaga
(
) va vaqt doimiysiga (
) bog’liq. Bu bog’lanishlar izolyatsiyani profilaktik
sinashda qo’llanilishi mumkin.
Ushbu yuqorida qayd etilgan sig’im–chastota usulining ma’nosi ikkita biri-
biridan farq qiluvchi chastotada o’lchangan sig’imning qiymatlarini solishtirishga
asoslangan bo’lib, u, masalan, transformotor izolyatsiyasini sinashda va asosan
izolyatsiyaning ustki qatlamida ho’llanishni topishga imkoniyat beradi. Bunda
dielektrikning sig’imi chastotaning ikki xil, masalan 50 Gts (
50
С
) va 2 Gts (
2
С
)
qiymatlarida o’lchanadi. Sig’imlar nisbatining
3
,
1
2
50
С
С
qiymatlarida ho’llanish
ruxsat etib bo’lmaydigan darajada deb baholanadi.
Har xil chastota uchun sig’imlar nisbatini aniqlash uchun 6.5- rasmda
keltirilgan asbob qo’llanilishi mumkin. Almashlab ulagichning chap tomondagi
holatida sinalayotgan sig’im C
x
o’zgarmas tok kuchlanishli (bir necha yuz volt)
253
manbadan zaryadlansa; o’ng tomondagi holatida esa sig’im C
x
galьvanometr G
orqali razryadlanadi. Almashlab ulash davriy ravishda
2
1
f
Gts va
2
f
50 Gts
bilan amalga oshiriladi. Izolyatsiya sig’imining o’rtacha razryadlanish toki
Uf
C
qf
i
ga teng. Yuqorida keltirilgan chastotaning ikkita qiymati uchun
50
2
50
2
50
2
C
C
i
i
.
Galvanometr yordamida toklar nisbatini o’lchash orqali sig’imlar nisbati
50
2
С
С
ni aniqlaymiz.
6.5- rasm. Ikkita chastotada izolyatsiyaning sig’imini o’lchashning printsipial sxemasi.
Dielektrikning elektr mustahkamligini har xil temperaturadagi sig’imlar
nisbati bo’yicha ham baholash mumkin. Chunki, dielektrikning temperaturasi
oshishi bilan uning o’tkazuvchanligi asta-sekin oshib boradi, eng katta
o’tkazuvchanlik ho’llangan qatlamlarda kuzatiladi. Temperatura oshganda bir
tomondan bir jinsli bo’maganlik darajasi kuchaysa, ikkinchi tomondan vaqt
doimiysi
kamayadi. Shunday qilib, temperaturaning oshishi xuddi chastota
kamayishi kabi ta’sir ko’rsatadi. Bu usulni qo’llagan xolatda dielektrikning sig’imi
temperaturaning 70
0
va 20
0
S qiymatlarida o’lchanadi. Sig’imlar nisbatining
254
3
,
1
0
0
20
70
С
С
qiymatlarida ho’llanish ruxsat etib bo’lmaydigan darajada deb
baholanadi.
Elektr mustahkamlikni aniqlashning yana bir usuli
tg
ning chastota va
temperaturaga bog’liq holda o’zgarishini aniqlashga asoslangan. Bunda
)
( f
f
tg
va
)
(
0
t
f
tg
bog’lanishlardan foydalanish mumkin. Biroq
tg
ni har
xil chastota uchun o’lchash o’ta murakkab tadbir hisoblanadi. SHu sababli
)
(
0
t
f
tg
bog’lanishdan foydalanish keng qo’llaniladi. Transformotorlarning
qog’ozli–moyli izolyatsiyasi uchun
tg
ning temperaturaga bog’liqligini
xarakterlaydigan grafik 6.6- rasmda keltirilgan.
6.6- rasm. Transformotorlar izolyatsiyasi uchun
0
( t
f
tg
) funktsional bog’lanishlarning
grafigi: 1 va 2 – ho’llangan holatlar ; 3 – quruq xolat.
Yuqorida keltirilgan usullar bo’yicha izolyatsiyaning sig’imini o’lchash
SHering ko’prigi yordamida amalga oshiriladi. Bu usulga ko’ra ko’prikning bir
elkasiga o’lchanayotgan sig’im ulanadi (6.7- rasm).
tgδ
255
6.7- rasm. Shering ko’prigining printsipialь sxemasi
Bu sxemada C
x
- o’lchanayotgan sig’im (shaxobcha 1); R
3
– rostlanuvchan
aktiv qarshilik (shoxobcha 3); C
N
– etalon sig’im (shoxobcha 2); R
4
– dekadali
aktiv qarshilik (shaxobcha 4); S
4
– dekadali sig’im. Juft shoxobchalardagi
qarshilik va sig’imlarning qiymatlari berilgan bo’ladi.
Dekadali qarshilik R
4
va dekadali sig’im S
4
larni o’zgartirish orqali 3- va 4-
shoxobchalardagi kuchlanish tushuvlarini qiymati va fazasi bo’yicha tengligiga,
ya’ni
4
3
U
U
bo’lishiga erishamiz. Bu vaqtda galьvanometr G orqali oqayotgan
tok nolga teng bo’lib, ko’prik muvozanatlashadi.
4
3
U
U
shart bajarilganda quyidagi munosabat ta’minlanadi:
4
2
3
1
,
(6.9)
bu yerda
1
,
2
,
3
va
4
ko’prik elkalarining to’la qarshiliqlari.
| 