261
Yashin
tokining maksimal qiymati, o’tkazgichning aktiv va to’lqin
qarshiligi hamda zaminlash qarshiligida maksimal kuchlanishning tushishi
kuzatiladi.
Yashin toki impulsi frontining qiyalanishi magnit bog’langan
zanjirlarda
induktsiyalangan
kuchlanishni
va
o’tkazgichning induktiv qarshiligida
kuchlanishning tushishini belgilaydi:
t
i
a
Ya
d
d
.
(7.3)
Yashin razryadlanishini son jihatidan xarakterlaydigan asosiy xarakteristika
yashin tokining amplitudasi bo’lib, uni qayd etish muhim hisoblanadi. Uni qayd
etish uchun keng qo’llaniladigan asbob elektromagnit
ferromagnit qayd qilgich
hisoblanadi. Odatda elektromagnit qayd qilgich elektr uzatish liniyasining
tayanchlarida o’rnatiladi va yaxshi zaminlanadi. Chunki,
havodagi elektr uzatish
liniyalari (HEUL) tez–tez yashinning bevosita urilishiga uchraydi (odatda,
HEULning xar bir 100 km uzunligiga yashinning ta’sir etish intensivligi bir yilda
10 – 20 martaga teng).
Tayanchning o’qiga nisbatan R masofada joylashgan nuqtadagi magnit
maydon kuchlanganligi tayanch bo’yicha oqib o’tayotgan
tokning funktsiyasi
hisoblanadi. Agar tayanchni metal tsilindr ko’rinishida tasavvur qilsak va tayanch
o’qidan R masofadagi magnit maydon kuchlanganligi N ni quyidagi formula
yordamida aniqlaymiz:
πR
i
Η
ya
2
.
(7.4)
O’lchashlar yashin toki keng diapazonda o’zgarishini ko’rsatadi. Ammo bu
kamchilik o’lchashlar statikasi bilan kompesatsiyalanadi. Har xil ob’ektlarda va
turli olimlar tomonidan olib borilgan o’lchashlarning natijalari 7.3-
rasmda
keltirilgan. O’takuchlanishdan himoyalanish yo’riqnomaga ko’ra (7.3- rasm, 2 –
egri chiziq) quyidagi empirik formula yordamida etarlicha aks ettiriladi:
1
26
60
1
10
.
I
-
I
Ya
ya
е
, yoki
60
1
Ya
I
lg
,
(7.5)
262
bu yerda
Ya
I
-
yashin tokining amplitudasi, kA;
1
- YAshin toki amplitudasining
Ya
I
ga teng va katta bo’lish ehtimoli.
7.3- rasm. Turli manbailardan olingan yashin toki amplitudasining protsentlardagi egri chizig’i:
1- Amerikaning osmono’par binosidagi razryadlar; 2- Amerika injener – elektriklar institutining
tavsiyasi asosida olingan ma’lumot; 3- Sobiq SSSrda qabul qilingan ma’lumot; 4 – Lьyuisa va
Faustaning ma’lumotlari bo’yicha; 5 – Amerikaning elektr uzatish liniyalarida oxirgi marta
kuzatilgan tok amplitudasi.
Agar elektr sistemada o’takuchlanish yashinning
bevosita elektr uzatish
liniyasiga yoki biror elektr qurilmaga urilishidan paydo bo’lsa, u yashining
bevosita urilishidan hosil bo’lgan o’takuchlanish
deb tushiniladi, Agar
o’takuchlanish elektr uzatish liniyasiga yaqin joylashgan biror ob’ektga urilishidan
paydo bo’lsa, unga induktsiyalangan o’takuchlanish deb tushiniladi.
Elektr qurilmaning qismlariga kuchlanish qo’yilganda uning atrofida
elektromagnit maydon paydo bo’ladi. Agar bu maydonga qandaydir keskin turtki
(yashin) kiritilsa, maydon bir holatdan qandaydir ikkinchi holatga to’lqin jarayoni
ko’rinishida o’tadi. Bu holda elektromagnit to’lqin elektr uzatish liniyasi bo’ylab
ikkala tomonga qarab tarqaladi.
Elektromagnit to’lqinni elektr maydon
energiyasining tashuvchisi
hisoblanuvchi kuchlanish to’lqini va magnit maydon energiyasining tashuvchisi
