Ya
Ζ
I
U
,
(7.12)
bu yerda Z
toj
-impuls tojlanishni hisobga olingandagi to’lqin qarshiligi. Yashinning
bevosita o’tkazgichga urulishida bu qarshilikni 300 Om deb qabul kilish tavsiya
etiladi.
Metall tayanchli elektr uzatish liniyalarida paydo bo’ladigan U amplitudali
o’takuchlanish to’lqini tayanch bilan o’tkazgich orasidagi izolyatsiyaga ta’sir
etadi.
Yog’och
tayanchli
elektr
uzatish
liniyalarida
paydo
bo’ladigan
o’takuchlanish to’lqini o’tkazgichning erga nisbatan izolyatsiyasiga shoda-travers-
tayanch yo’nalishi yoki tayanchlar orasidagi masofaning o’rtasida o’tkazgich - er
yo’nalishi bo’yicha ta’sir etadi. Lekin erga nisbatan izolyatsiya ancha yuqori
bo’lganligi sababli o’tkazgichlar orasida impulsli razryadlanish ko’rinishidagi
qoplanish sodir bo’ladi. Yuqori kuchlanish to’lqinlarida impuls tojlanishni
hisobga olganimizda bog’lanish koeffitsientini K
t
= 1,5K deb olish mumkin.
Havo elektr uzatish liniyasida paydo bo’ladigan o’takuchlanish to’lqini
podstantsiyaga etib kelib shinalar, apparatlar va transformatorlar izolyatsiyasiga
ta’sir etadi. Bu o’takuchlanishdan himoyalash uchun asosan ventilli
razryadlagichlar qo’llaniladi.
Elektr
sistemasining
o’takuchlanishdan himoyalanish sxemalarida
qo’shimcha apparatlar – ventilli razryadlagich, uchqun oralig’i va o’takuchlanishni
chegaralovchi nochiziq qarshilik qo’llanilganda, yashin paytida HEULda paydo
267
bo’ladigan to’lqin jarayonining xarakterli xossasi uning katta tezlikda HEUL
bo’ylab tarqalishi hisoblanadi.
Yashinning bevosita o’tkazgichga urilishidan yuzaga keluvchi yashin toki
HEULning
ikkala
yo’nalishi bo’yicha tarqalishidan paydo bo’ladigan
o’takuchlanishni ushbu formula orqali aniqlaymiz:
ind
t
Ya
U
Ζ
I
U
4
,
(7.13)
bu yerda I
Ya
- yaxshi zaminlangan ob’ektdagi yashin toki; Z
t
-
-
impuls tojlanishni
hisobga olgandagi to’lqin qarshiligi. U 300 Om deb qabul qilinadi.
Ko’pgina hollarda yuqori kuchlanishdagi HEULlarida paydo bo’ladigan
o’takuchlanish izolyatorlar shodasining qoplanishiga olib keladi va juda ko’p
faktorlarga, jumladan tayanchlarning turiga bog’liq bo’ladi.
Metall tayanchli HEULlardagi o’takuchlanish to’lqini o’tkazgichning
izolyatsiyasiga ta’sirni ko’radigan bo’lsak, masalan, yashin tokining 5 - 10 kA
qiymatida izolyatorlar shodasining to’la qoplanishi uchun etarli bo’lgan
o’takuchlanish paydo bo’ladi. Bu o’takuchlanish to’lqini yuqori nominal
kuchlanishli sistemalar uchun ham o’rinlidir.
Yog’och tayanchli HUELlarda erga nisbatan izolyatsiya sathi yuqori
bo’lganligi sababli uning erga nisbatan razryadlanishida impuls qoplanish paydo
bo’ladi. Shikastlanish paytida fazadagi kuchlanish to’lqini boshqa faza
o’tkazgichlarida bog’lanish koeffitsentiga mos kuchlanish hosil qiladi. Uch fazada
paydo bo’ladigan o’takuchlanish fazalararo izolyatsiyaga bir xil ta’sir
ko’rsatmaydi.
O’tkazgichlar orasida paydo bo’ladigan kuchlanish quyidagicha aniqlanadi:
2
1
)
Κ
(
Ζ
I
U
t
t
Ya
.
(7.14)
Havodagi elektr uzatish liniyasiga ulangan elektr mashinalarining bosh va
chulg’amlararo
izolyatsiyalariga
atmosfera
o’takuchlanishi ta’sir etadi.
O’takuchlanishning amplitudasini pasaytirish uchun kelayotgan to’lqinning
qiyalanishini 5 - 6 kV/mksek gacha kamaytirish talab etiladi. Tushayotgan
268
to’lqinning qiyalanishini kamaytirish uchun mashinalar yaqiniga sig’imi 0,25 -
0,5 MkF bo’lgan muhafazalovchi kondensatorlar o’rnatilishi talab etiladi. Katta
quvvatli generatorlar yaqiniga RVM rusumli razryadlagich o’rnatilishi talab
etiladi.
Elektr stantsiyalari va podstantsiyalarini atmosfera o’takuchlanishidan
himoya qilish ishonchliligi, havo elektr uzatish liniyasini himoyalash
ishonchliligidan ancha yuqori bo’lishi kerak. Chunki, stantsiya yoki
podstantsiyaning yashindan shikastlanishidan keladigan iqtisodiy zarar liniyaning
shikastlanishidan keladigan zararga nisbatan ancha katta hisoblanadi. Atmosfera
o’takuchlanishi stantsiya yoki podstantsiya elektr qurilmalarining va
apparatlarining (transformatorlar, o’chirgichlar, generatorlar, yig’ma shinalar,
o’lchash transformatorlari kabilarning) butunlay ishdan chiqishiga olib kelasa,
lektr uzatish liniyalarining yashin urilishidan shikastlanishida u rele himoyasi
yordamida o’chiriladi.
Yashining bevosita urilishi ochiq va yopiq taqimlovchi elektr qurilmalari
(OTQ va YOTQ), mashina zali binosi, boshqaruv pulьtlariga, moy – neftь
xo’jaliklariga, graderniyalarga, stantsiya va isitish sistemasi mo’rilariga va boshqa
erda joylashgan ob’ektlar izolyatsiyasining elektr mustaxkamligiga xavf
tug’diradi.
Metall bilan yopilgan va metall tayanchli binolar va inshootlar metall
qismlarini yaxshi zaminlash orqali etarli darajada himoyalash ta’minlanadi.
G’ishtli binolar, temir beton inshootlar, podstantsiya o’tkazgichlarini ko’tarib
turuvchi
metall
tayanchlar
(portallar)
yashin
qaytargichlar
yordamida
himoyalanadi.
Yashin toki yashin qaytargich orqali o’tganda zaminlagichning qarshiligida
hosil bo’ladigan kuchlanishning tushishi oqib o’tayotgan tokning qiymatiga va
uning fronti shakliga (yassilanishiga) bog’liq. Agar yashin qaytargich orqali oqib
o’tayotgan tokning fronti o’tkir burchakli bo’lsa, zaminlagichdan
l
masofada
joylashgan nuqtaining potentsiali quyidagicha aniqlanadi:
269
dt
di
L
R
I
U
Ya
i
Ya
l
(7.15)
yoki
l
aL
R
I
U
i
Ya
l
0
,
(7.16)
bu yerda L- zaminlagichdan qaralayotgan nuqtagacha bo’lgan l uzunlikdagi tok
o’tkazgichning induktivligi.
Yashin qaytargichlarning potentsialini hisoblash uchun I
Ya
=150 kA,
dt
di
Ya
=32 kA/mksek deb qabul qilinadi. Panjara sifat yashin qaytargich va alohida
yotqizilgan tok o’tkazgich uchun induktivlik L=1,7 mkgn/m olinadi.
Himoyalanayotgan ob’ektda qoplanish sodir bo’lmasligi uchun, ob’ekt bilan
yashin qaytargich oralig’i izolyatsiyasining mustahkamligi yashin qaytargichdagi
kuchlanish qiymatidan yuqori bo’lishi kerak.
|
