Yuqori kuchlanish texnikasi

341 
mumkin, yoydagi tokning qiymati 300 A dan kam bo’lgan hollarda yoy o’z – 
o’zidan so’nadi. 
Sterjen ko’rinishidagi UOning oddiyligi va arzonligi ularning past 
kuchlanishdagi tarmoqlarda keng tarqalishiga imkon berdi. YUqori va o’ta yuqori 
kuchlanishdagi elektr uzatish liniyalarida ichki o’ta kuchlanishni chegaralash 
uchun maxsus tadbir qo’llanilib unda UO izolyatsiyani muvofiqlashtiruvchi rolni, 
ya’ni liniyadan stantsiya va podstantsiya izolyatsiyasiga xavf soluvchi o’ta 
kuchlanish to’lqinni chegaralaydi.
8.1- jadval. Sterjen ko’rinishdagi himoya oralig’i uzunligining va razryadlanish 
kuchlanishining eng kam qiymatlari 
Parametrlar 
Nominal kuchlanish, kV 
3 
6 10 20 
35 110 150 220 
330 
500 
HO uzunligi, mm 
20 40 60 140 250 650 930 1350 1500 1500 
Qo’shimcha oraliq 
uzunligi
5 
10 15 20 
30 
-
- 
- 
- 
- 
Razryadlanish 
kuchlanishining 
50 Gts chastotada-
gi ta’sir etuvchi 
qiymati, kV
20 34 45 70 
105 252 348 495 
560 
750 
Impuls 
razryad-
lanish 
kuchlani-
shi, kV: 
Musbat qutbli 
33 51 66 121 195 466 618 735 
945 
1065 
Manfiy qutbli 
34 53 68 134 220 510 698 817 
1070 1190 
Himoyalovchi UOning kamchiligi uning har bir teshilishida erga qisqa 
tutashuv sodir bo’lishidir. Agar UO podstantsiya izolyatsiyasini himoyalash uchun 
o’rnatilgan bo’lsa, uning har bir teshilishi podstantsiya qurilmalarining shinasida 

342 
qisqa tutashuvga olib keladi, bu sistema uchun o’ta og’ir shikastlanish 
hisoblanadi. 
Nafaqat o’takuchlanishdan himoyani, balki kuzatuvchi tok yoyini rele 
himoyasining ta’sir etish vaqtidan kam vaqtda so’ndirishni ta’minlaydigan himoya 
apparatlari – himoyalash razryadlagichlari deb nomlanadi.
Shuning uchun UO mukammal himoyalash elementi bir-biridan kuzatuvchi 
tok yoyini o’chirish usuli bilan farq qiladigan razryadlagichlarga ko’shimcha 
qurilma ko’rinishida qo’llaniladi. Himoyalash razryadlagichlari paydo bo’ladigan 
elektr yoyini mustaqil so’ndiradi. Hozirgi vaqtda energosistemada asosan 
HEULlarini himoyalash uchun qo’llaniladigan naysimon razryadlagich (NR)lar va 
podstantsiya izolyatsiyasini himoyalashga mo’ljallangan ventil razryadlagichlar 
(VR) ishlatiladi. Naysimon razryadlagichlarda yoyni so’ndirish intensiv ravishda 
bo’ylama purkash natijasida amalga oshirilsa, VRlarda UO bilan ketma – ket 
ulangan ishchi qarshilik yordamida kuzatuvchi tokning qiymatini pasaytirish 
orqali bajariladi. 
Nochiziq o’ta kuchlanishni chegaralagich (NO’KCh) rezistorning juda katta 
nochiziq xarakteristikasi tufayli ishchi kuchlanishda oqayotgan kuzatuvchi tok 
milliamper ulushida qiymatga egaligi sababli himoya apparati uchun havfli emas 
va unda quvvat isrofi deyarli sezilarli emas. Shuning uchun u uchqun oralig’isiz 
bajariladi. 
Naysimon razryadlagichlarning printsipial sxemasi 8.10- rasmda keltirilgan. 
Bu razryadlagichning asosi o’zidan gaz ajratuchi materialdan yasalgan nay (1) 
hisoblanadi. Nayning bir tomoni ichki sterjen ko’rinishdagi elektrod o’rnatilgan 
temir qopqoq (2) bilan mahkamlangan. Nayning ochiq tomonida xalqa 
ko’rinishdagi ikkinchi elektrod (3) o’rnatilgan. Sterjen va halqasimon elektrodlar 
oralig’i S
1
ichki yoki yoy so’ndiruvchi oraliq deyiladi. Nay faza o’tkazgichidan 
tashqi UO S
2 
bilan ajratiladi. Aks xolda nayning gaz ajratuvchi materiali doimo 
naydan oqib o’tuvchi tok ta’sirida emirilishga uchragan bo’lar edi. 

343 
NRning himoyalash printsipi uning VSX va zaminlash qarshiligi bilan 
xarakterlanadi. Uning VSX razryadlagichning ishga tushish kuchlanishini 
aniqlasa, uning zaminlash qarshiligi esa NR ishga tushgandan so’ng unda 
qolayotgan 
kuchlanish 
impulsi 
bilan 
xarakterlanadi. 
Uning 
VSXsi 
razryadlagichning ichki va tashqi UOlarining uzunligiga bog’liq bo’lib, xarakteri 
esa keskin bir jinsli bo’magan maydonli UO xarakteristikasiga o’xshashdir. Tashqi 
UOning uzunligi NRning izolyatsiyani himoyalash shartidan kelib chiqib 
tanlanadi va ma’lum chegarada rostlanishi mumkin. Ichki UOning uzunligi 
razryadlagichning yoy so’ndirish xossasi bo’yicha o’rnatilib, u rostlanmaydi. 
8.10- rasm. Naysimon razryadlagichning tuzilishi. 
Atmosfera o’takuchlanish to’lqini razryadlagichga urilganda ikkala oraliq 
ham teshiladi (razryadlagichning tashqi sirti buyicha qoplanish kuzatilmaydi, 
chunki bu sirt bo’yicha razryadlanish oralig’i juda katta) va kuchlanish impulsi 
chegaralanib tok impulsi erga o’tkaziladi. Teshilgan UOlari orqali razryadlanish 
kanali bo’yicha sanoat chastotasidagi kuzatuvchi tok (qisqa tutashuv toki) oqib 
o’tadi. O’zgaruvchan tok yoyining ta’sirda qizishidan kanalda gazning intensiv 
ajralishi sodir bo’ladi. Buning natijasida gazning bosimi bir necha atmosferaga 
oshadi. Gazlar nayning ochiq tomoniga yo’nalishi natijasida bo’ylama purkash 
paydo 
bo’lib yoy tokning birinchi noldan o’tishi vaqtida o’chadi. 

344 
Razryadlagichning ishlashi paytida qizigan ionlashtirilgan gaz atmosferaga 
chiqariladi va o’q ovoziga o’xshash ovoz eshitiladi. 
Kuzatuvchi tokning yoyini muvvafaqiyatli o’chirish uchun nayda gazning 
intensiv ajralishi sodir bo’lishi kerak, yoyning kattaligi undan oqib o’tayotgan 
tokning qiymatiga bog’liq. SHuning uchun razryadlagichni ishonchli o’chirilishini
ta’minlovchi tokning quyi chegarasi mavjud. SHuningdek, katta qiymatdagi tok 
oqib 
o’tganida 
ajralgan 
gazning 
bosimi 
oshib 
ketishi 
naysimon 
razryadlagichlarning buzilishiga olib kelishi mumkin. SHu sababli NRlar uchun 
o’chirilish tokining yuqori chegarasi ham o’rantiladi. O’chirilish tokining 
chegaralari trubka ichki kanalining uzunligiga bog’liq. Ichki UOning uzunligini 
kamaytirish va razryadlanish kanalining diametrini kattalashtirish o’chirish 
tokining ikkala chegarasini katta qiymati tomon siljishiga olib keladi. Agar UOni 
uzunlashtirib razryadlanish kanalining diametrini kamaytirsak, bu chegaralar 
kichiklashish tomon siljiydi.
Elektr tarmog’ining NR o’rnatiladigan nuqtasi uchun qisqa tutashuv toki 
hisoblanadi. Bu tok razryadlagichlarning o’chirish toki diapazonida yotishi kerak. 
Bir necha o’chirishlardan so’ng razryadlagichlarning ichki kanalining diametri 
20

25% ga kattalashishi natijasida o’chirish tokining diapazoni o’zgaradi. SHu 
sababli razryadlagichlarni almashtirish yoki uning o’chirish tokining diapazoni 
o’zgartirish talab etiladi. Hozirgi vaqtda elektr energetikada fibromekalentli (RNF) 
va viniplastili (RNV va RTVK) NRlar qo’llaniladi. Fibromikalentli NRda 
fibraning, ya’ni fibra pardaning mexanik mustahkamligi uncha katta 
bo’lmaganligidan uning ustidan bakelizlangan qog’oz bilan o’raladi, aks holda u 
fibra gazning yuqori bosimiga chidash bera olmaydi. Bakelit gigraskoplik 
xususiyatiga egaligi sababli NR nayining ustki qismi PVX-26 namlikka chidamli 
emal bilan qoplanadi.
RNF turidagi NRlar bir marta ishlaganligini ko’rsatuvchi egilgan metal 
plastina bilan jixozlangan. Bu plastina ikkinchi uchi bilan nayning ochiq tomoniga 

345 
biriktirilgan. Plastinaning mahkamlanmagan tomoni razryadlagich ishlaganda 
naydan tashqi tomonga chiqarib tashlanadi.
RNF rusumli razryadlagichlar 3

110 kV kuchlanishga mo’ljalanib ishlab 
chiqariladi. Nominal kuchlanishidan tashqari razryadlagichlar o’chirish tokining 
chegarasi bilan ham farqlanadi va bu kattaliklar uning markirovkasida ko’rsatiladi. 
Misol, RNF
85
0
110
,
razryadlagich 110 kV kuchlanishga mo’ljallangan bo’lib uning 
o’chirish toki 0,85 kAgacha bo’ladi. RNV rusmli naysimon razryadlagich RNF 
rusumli razryadlagichlarga qaraganda yaxshi izolyatsiya va gaz generatsiya qilish 
xususiyati bilan farqlanadi. Viniplast materiali deyarli gigroskopik emasligidan u 
ochiq havoda ham o’zining xususiyatini saqlaydi. RNV rusmli NRlarda kamera 
rolini nay devori bilan elektrod orasidagi sterjen ko’rinishdagi oraliq bajaradi. 
Viniplastning yuqori mexanik mustahkamligidan RNV rusumli razryadlagichlar 
o’zining katta o’chirish toki diapazoniga ega. Hozirgi vaqtda RNV 
20
110
rusumli 
razryadlagichlar nominal kuchlanishi 110 kV va o’chirish toki 20 kAgacha 
bo’lgan diapazonlar uchun tayyorlanadi. Hozirgi vaqtda RTVK
20
220
razryadlagichlar ishlatilmoqda. NRlar ishlagan vaqtda ionlashgan gazning otilib 
chiqishi sababli uni tayanchlarga o’rnatishda bu gazni fazalar orasiga yo’nalishiga 
yo’l qo’yilmaydi. Aks holda bu fazalararo qiska tutashuv sodir bo’lishiga olib 
kelishi mumkin. 
NRlar shunday mahkamlanadiki, uning gorizontga nisbatan joylashishi 5 
gradusdan oshmasligi va ochiq tomoni bilan pastga qaratilib o’rnatilishi lozim. 
Bunday o’rnatilishda ularda namlik yig’ilmaydi. Ifloslangan rayonlarda 
razryadlagichlar 45 gradusgacha qiyalangan holda o’rnatiladi. Bu uning o’z-o’zini 
tozalash sharoitini yaxshilaydi.
Podstantsiya va stantsiya elektr qurilmalari izolyatsiyasini elektr uzatish 
liniyasidan kelayotgan o’takuchlanish to’lqinidan himoyalash uchun ventilli 
razryadlagichlar (VR) qo’llaniladi. Chunki transformator va apparatlarning 

346 
izolyatsiyasi VR mo’ljallangan kuchlanishga chidashi lozim. SHuning uchun 
VRning himoyalash xarakteristikasi podstantsiya qurilmalarining o’lchamiga va 
ularning narxiga bevosita ta’sir ko’rsatadi.
VRlarning asosiy elementi ko’p karrali UO bilan unga ketma-ket ulangan 
nochiziqli volt-amper xarakteristikali ishchi qarshilik hisoblanadi. 
VRga tashqi o’ta kuchlanish to’lqini ta’sir etganda uning UO teshiladi va 
o’takuchlanish to’lqini kesiladi, natijada VR orqali oqayotgan (5 – 14 kA) tok 
impulsidan ishchi qarshilikda kuchlanishning tushishi hosil bo’ladi. Bu tokka 
koordinatsiya toki deyildadi. Ishchi qarshilikdagi kuchlanishga esa "qolayotgan 
kuchlanish" deyiladi va VRning asosiy xarakteristikasi hisoblanadi. Razryadlagich 
orqali oqib o’tayotgan yashin tokining qiymatidan qat’iy nazar "qolayotgan 
kuchlanish"ning o’zgarmay qolishi asosiy talab hisoblanadi. Bu ideal holatni 
amalga oshirishga imkon yo’q, lekin vilit materialidan yasaladigan noziqli 
qarshilik, razryadlagichda qoladigan kuchlanishni UOning teshilish kuchlanishiga 
yaqin bo’lishini ta’minlaydi. UOning teshilish kuchlanishining impulsi bilan 
ishchi qarshilikdagi qolayotgan kuchlanish VRning himoyalash ta’sirini 
xarakterlaydi va UOning teshilish kuchlanishi himoyalanayotgan izolyatsiyaning 
teshilish kuchlanishidan 20-25% kam bo’lishi kerak. YAshin toki o’tkazilgandan 
keyin razryadlagich orqali sanoat chastotasidagi ishchi kuchlanish bilan 
aniqlanadigan tok oqib o’tadi. Nozichiq qarshilik tayyorlanadigan vilit 
materialining xarak-teristikasi shundayki, atmosfera o’takuchlanishiga nisbatan 
ancha kichik kuchlanishda uning qarshiligi keskin o’sib ketadi natijada, 
o’tayotgan tok juda kamayib ketishi ta’minlanadi va tokning noldan o’tishi vaqtida 
UOdagi yoy so’nadi. VRning oqib o’tayotgan tokni ishonchli uzadigan sanoat 
chastotasidagi eng katta kuchlanishiga so’ndirish kuchlanishi deyiladi va u 
razryadlagichning asosiy xarakteristikalaridan biri hisoblanadi: 



Download 6,12 Mb.