338
9.
Sterjensimon yashin qaytargichning himoya sohasi qanday shklga ega
bo’ladi?
10.
Yashin qaytargich yordamida himoyalanish sohasi deganda nima
tushuniladi?
11.
Yashin qaytargichning himoyalash sohasi tajribada qanday
aniqlanadi?
12.
Himoyalanish radiusi nima va u qanday aniqlanadi?
13.
Ikkita sterjensimon yashin qaytargichning himoya sohasi qanday
aniqlanadi?
14.
Trosli yashin qatyargichlar qaerlarda qo’llaniladi?
15.
Trosli
yashin
qaytargichlarning
himoyalash
sohasi
qanday
aniqlanadi? Ular qanday shaklda bo’ladi?
16.
Ikkita yashin qaytargich trosning
himoyalash sohasi qanday
aniqlanadi? Ularning balanligi va himoyalash sohasini o’lchamlari o’rtasidagi
bog’lanishlarni tushuntiring.
8.2. Elektr sistemasi elementlarini o’takuchlanishdan himoyalash
apparatlari
Himoyalash
apparatining
ishlash
printsipi
elektr
qurilmalarining
izolyatsiyasi uchun xavfli o’takuchlanish impulsining paydo bo’lishini bartaraf
etish va uning ishchi kuchlanishda ishlashiga to’sqinliq ko’rsatmaslikka
asoslangan.
Stantsiya va podstantsiya elektr jixozlarini o’takuchlanishdan himoyalash
ventilli razryadlagichlar (VR) va nochiziqli o’takuchlanishni chegaralagich
(NO’KCh) yordamida amalga oshiriladi.
Havo elektr uzatish liniyalarida yashining urilishidan paydo bo’lgan
o’takuchlanish to’lqinlari stantsiya va podstantsiyada o’rnatilgan kurilmalar
izolyatsiyasiga katta havf tug’diradi. Bu holda elektr
qurilmalari izolyatsiyasini
339
stantsiyada, havo elektr uzatish liniyalarida va podstantsiyalarda o’rnatilgan
yashin qaytargichlar himoya qila olmaydi. Buning uchun qo’shimcha tadbirlar
qo’llaniladi.
Eng oddiy himoya qurilmasi – bu himoyalanayotgan izolyatsiya konstruk-
tsiyasiga parallel uchqun oralig’i (UO) hisoblanadi. Elektr qurilmalari
izolyatsiyasining qoplanishi va teshilishini bartaraf etish uchun UOning volt-
sekund xarakteristikasi (VSX) to’laligicha izolyatsiya
konstruktsiyasining
VSXsida yotishi lozim. Lekin buni ta’minlash muammosi o’ta murakkab
hisoblanadi (8.9- rasm). Bu shartlar bajarilganda elektr qurilmalarining
izolyatsiyasi uchun xavfli o’takuchlanishning paydo bo’lishi mumkin emas.
Chunki, UO ulangan nuqtaga o’takuchlanish impulsi
Tush
U
kelib urilganda, UO
teshilib ortiqcha zaryad erga o’tkazib yuborilishi natijasida
kuchlanish keskin
kamayadi (kesiladi). UO orqali tok impulsidan keyin himoyalash oralig’i orqali
ionlashtirilgan yo’l bo’yicha sanoat chastotasidagi kuchlanish hosil qilgan tok –
kuzatuvchi tok oqib o’tadi. Agar elektr qurilmasi neytrali zaminlangan tarmoqda
ishlayotgan bo’lsa yoki himoya oralig’i (HO)ning teshilishi ikki yoki uchta fazada
teshilish paydo qilgan bo’lsa, kuzatuvchi tok yoyi so’nmasligi va impuls teshilish
turg’un yoyga aylanishi, natijada elektr qurilmasining
avariya holatida
o’chirilishiga olib kelishi mumkin. Bunga yo’l quymaslik uchun kuzatuvchi tok
yoyi albatta so’ndirilishi kerak.
Himoya oralig’i konstruktiv jihatdan keskin bir jinsli bo’magan maydon
hosil qiluvchi sterjen ko’rinishda bajariladi. Bunday elektrodlar uchun kam vaqt
ichida razryadlanish kuchlanishining keskin o’sib ketishi, bu esa razryadlanish
oldi vaqti diapazonning barcha qiymatlarida himoyalanayotgan
izolyatsiya bilan
himoya oralig’ining VSXni muvofiqlashtirishga erisha olmasligiga olib kelishi
mumkin.
Himoya oralig’ining teshilishida tok impulsining turg’un yoyga aylanishi
elektr qurilmasini yoki taromoqning qismini o’chirishda kuzatiladi. SHu sababli
elektr ta’minotining ishonchliligini oshirish uchun HOni faqat elektr tarmog’ining
340
avtomatik qayta ulagich bilan jihozlangan qismida o’rnatish maqsadga muvofiq
bo’ladi.
Himoya oralig’ining
ishga tushishlar sonini, ya’ni o’chirishlar sonini
kamaytirish uchun izolyatsiyaning himoya sharti bo’yicha himoya oralig’ining
uzunligini maksimal tanlash maqsadga muvofiq hisoblanadi. Sterjen ko’rinishdagi
himoya oralig’i uzunligining va razryadlanish kuchlanishining eng kam qiymati
8.1-jadvalda keltirilgan.
a)
b)
8.9- rasm. Himoya uskunasining ishlash printsipi: a– uchqun oralig’i (UO)ning sxemasi; b–
himoyalanayotgan element (1) va uchqun oralig’i (UO)ning volt–sekund xarakteristikalarini
moslashtirish.
Kuchlanishi 35 kVgacha bo’lgan elektr qurilmalarida o’rnatiluvchi himoya
oralig’ining uzunligi eng katta bo’ladi. Kuchlanishi 3 – 10 kV bo’lgan elektr
qurilmalarining himoya oralig’ining elektrodlari shox ko’rinishida
bajariladi,
chunki issiqliq oqimi va elektrodinamik kuch ta’sirida yoy cho’zilib o’chishi
