98
kengaytiruvchi R deyiladigan alohida kuchlar ta`sir etishini ko‘rsatishiga
muvaffaq bo‘ldi. Kengaytiruvchi bosim keltirib chiqaruvchi itarilish kuchlarini
juda katta rezervuarga tushirilgan ikkita parallel plastinkalar misolida ko‘rib
chiqamiz. Faraz qilaylik, suyuqlik ichiga botirilgan ikki plastinka orasida yupqa
suyuqlik qavati bor va bu plastinkalar bosim R ta`sirida o‘z
vaziyatini saqlab
turgan bo‘lsin (22-rasm).
22-rasm. Solvat qavat bilan bir-biridan ajralgan ikki plastinka
orasidagi masofa qisqartirilganda yoruvchi bosimning bunyodga kelishi.
Suyuqlikning ikki qavati bir-biri bilan mexanik muvozanatda turishi
uchun quyidagi shart bajarilishi lozim: kengaytiruvchi R kuchi
dP sirt birligi
uchun hisoblangan elektrostatik o‘zaro ta`sir kuchi - qd
ga teng bo‘lishi kerak
(minus ishora qo‘yilishining sababi shundaki, bu ikkala kuch qarama-qarshi
yo‘nalishga ega):
dP=-qd
yoki dP+ qdd
=0 (1)
(bu erda q-zaryad zichligi,
-potentsial). Plastinkalar
orasidagi har bir
plastinkadan l masofada turuvchi tekislikdagi bosimni P
1
bilan, plastinkalar
tashqarisidagi suyuqlik hajmining bosimini P
0
bilan belgilaylik.
Bu holda
kengaytiruvchi P bu ikkala bosim orasidagi ayirmaga teng bo‘ladi:
=P
1
-P
0
(2)
O‘rta qavatdagi elektr potentsiallar
e
ga; plastinkalardan tashqarida
elektr potentsial esa nolga teng bo‘lsin. Endi (1) tenglamani integrallasak,
quyidagi ifodaga ega bo‘lamiz:
qd
P
P
0
0
1
(3)
Zaryad zichligi q ni topish uchun Gui va
Chempen tenglamasi
99
)
(
)
(
RT
F
RT
F
e
e
z
C
F
C
C
z
F
q
(4)
dan foydalanish mumkin. Agar suyuqlikni ion zaryadlari z ga teng binar
elektrolit eritmasi deb faraz qilsak, Gui va Chempen tenglamasi quyidagi
ko‘rinishni oladi:
RT
ZF
C
zF
q
2
(5)
U holda
yoruvchi bosim uchun
C
RT
l
zF
d
RT
zF
C
F
Z
e
2
0
)
(
2
(6)
kelib chiqadi. O‘zaro itarilish energiyasi U
0
ni esa:
i
dl
U
2
0
(7) ga muvofiq hisoblash mumkin.
B.V. Deryagin va uning shogirdlari elektrolitlarning suvdagi eritmalari
bilan olib borgan tajribalarida (6) tenglamani suyultirilgan eritmalar uchungina
tatbiq etish mumkinligini ko‘rsatdilar. B.V. Deryagin ikkita sferik zarracha
orasidagi o‘zaro itarilish energiyasini hisoblab topishga ham muvaffaq bo‘ldi.
Zolning barqarorligiga ta`sir ko‘rsatuvchi ikkinchi kuch –
zarrachalar orasida
o‘zaro tortilish kuchlaridir. Bu kuchlar tabiati jihatidan xuddi ikki neytral
zarracha orasida ta`sir etuvchi kuchlarga o‘xshaydi. Molekulalararo kuchlarning
kelib chiqish sabablaridan biri dipollar orasidagi o‘zaro ta`sir (Debay effekti),
ikkinchisi bir molekulaning ikkinchi molekula ta`sirida qutblanishi (Keezom
effekti) va uchinchisi – maxsus dispersion kuchlarning (F. London kuchlarining)
paydo bo‘lishidir.
