3.
Prinsipial sxema. Buyumning tarkibiy elementlari hamda ular
orasidagi bog‘lanishlaming barchasi ko‘rsatiladi. Shunga ko‘ra,
sxema-
ning bu turi buyumning ishlash jarayoni to‘g‘risida to‘liq m a’lumot beradi.
4.
Biriktirish (montaj) sxemasi. Buyum qismlari orasidagi o ‘zaro
birikishlar k o‘rsatilishi sababli, unda ana shu birikmalami amalga
oshirish vositasi bo‘lgan o ‘tkazgich, kabel, quvuro‘tkazgich kabilar aks
ettiriladi.
5.
Ulash sxemasi. Buyumning tashqi tomoni bilan boshqa buyumga
birikish (ulash) joyi ko‘rsatiladi.
6.
Umumiy sxema. Kompleksning tarkibiy qismlari tasvirlanib,
foydalanish joyida ulami qanday montaj qilish haqida m a’lumot beriladi.
Buyum elementlarining o ‘zaro joylashishi sxemada taxminan to‘g ‘ri
tasvirlanadi.
7.
Joylashtirish sxemasi. Buyum tarkibiy qismlarining bir-biriga
nisbatan qanday joylashtirilganligi ko‘rsatiladi.
8.
Birlashtirilgan sxema. Biror maqsadni ko‘zlab ikki, uch xil sxemalar
turi birlashtirilib tasvirlanishi mumkin. Masalan,
prinsipial va montaj
(birlashtirish), birlashtirish va ulash sxemasi. Bunday birlashtirishlar
sxema turi va ko‘rinishi hujjat bilan aniqlanishi lozim. Masalan, elektr
prinsipial sxemasi va ulash sxemasi.
9.
Kombinatsiyalashtirilgan sxema. Buyum tarkibiga turli elementlar
ko‘rinishlari kiritilishi munosaboti bilan, buyum uchun bir turdagi
sxemalaming bir nechtasini tuzish talab qilinadi.
Bunday sxemalami
bitta kombinatsiyalashtirilgan sxema bilan almashtirish lozim bo‘ladi,
masalan, elektrogidravlik prinsipial sxema.
10.
Turli ko'rinish va turlar sxemalari. Bunday sxemalar tarmoq
standartlari tomonidan joriy etilgan kod, tur va ko‘rinishlarda bajariladi.
Sxemalaming shifri standartga muvofiq uning turini ko‘rsatuvchi
harf va turini belgilovchi raqamdan tashkil topadi. Masalan, pnevmatik
strukturali sxema -
P I, kinematik funksional sxema -
K2 va hokazo.
Sxemalarda
tasvirlanayotgan
buyum
elementlari
ustma-ust
tushmasligi va o ‘qish oson bo‘lishi uchun mazkur elementlar qulay
vaziyatda joylashtiriladi. Bundan tashqari, grafik belgilami bog‘lovchi
chiziqlar imkoni boricha kam sinadigan va kam kesishadigan bo‘lishi
hamda parallel bog‘lovchi chiziqlar oraisdagi masofa 3
mm dan kam
bo‘lmasligi lozim.
358
Elektr sxemalarda qoilaniladigan shartli grafik belgilarning o'lcham -
lari standartda berilgani holda, boshqa turdagi sxemalar elementlarining
o'lcham lari nisbati ulam ing haqiqiy o'lcham lari nisbatiga taxminan mos
kelishi lozim.
Sxemalarda buyumning tarkibiy elementlari raqamlar bilan belgi-
lanadi, y a’ni ulaming vaziyat belgilari qo'yiladi. Har bir elementning
tartib nomeri harakat boshlanadigan joydan boshlab chiqarish chizig'i
tokchasiga qo'yiladi. Tokcha ostiga esa, kerak bo'lganda, element to 'g '-
risida tushintirish yoziladi. Sxemalami harakatga keltiradigan joydan
boshlab o'qiladi. O 'qish paytida har bir elementning shartli tasvirlanishi,
o ‘qish qiyin bo'lsa, ulami shartli belgilar bilan taqqoslab o'qiladi.
Sxema elementlarining shartli grafik belgilari bog'lanish chiziqla-
rining yo'g'onligi 0,2... 1,0 mm atrofida olinadi.
Bitta sxemada barcha
chiziqlar (buyum elementlari va bog'lanish chiziqlari) bir xil tanlangan
yo'gonlikda chiziladi. Sxemada barcha shartli grafik belgilar standart
tomonidan qanday qabul qilingan bo'lsa, o'shanday vaziyatda chizilishi
kerak, lekin ba’zi maqsadlami ko'zlab, ulami 90° ga burilib yoki 180°
ga ag'darib tasvirlash mumkin. Raqamli yoki harfli-raqamli belgilari
bor sxema elementining shartli grafik belgisini 90° yoki 45° ga burib
tasvirlashga yo'l qo'yiladi.
Sanoat va qurilmaning barcha tarmoqlaridagi buyumlar uchun qo'lda
yoki avtomatlashtirilgan usulda bajariladigan sxemalaming shartli grafik
belgilari standart tomonidan umumiy tatbiq qilinishiga m o'ljallangan
(12.1,12.2-jadvallar).
12.1-jadval
№
S h artli grafik belgilarning nom i
Belgisi
1
Elektromagnit energiyalarning oqimi, elektr
signal:
yo'nalish bir tomonlama
yo'nalish turli vaqtda ikki tomonlama
■ X r
yo'nalish bir vaqtning o'zida ikki tomonlama
- x e -
2
Havo (gaz) oqimi:
yo'nalish bir tomonlama
—0 ”~
yo'nalish ikki tomonlama
- M -
359
3
Suyuqlik oqimi:
yo ‘nalishi bir tomonlama
—4 —
yo ‘nalishi ikki tomonlama
—4 > —
4
To ‘g 'ri chiziqli harakat yo ‘nalishi:
bir tomonlama
yaw
qaytma
bir tomonlama chegaralangan
~H b—
V0K>
ilgarilama- qaytma
Ы
5
Aylanma harakat:
bir tomonlama
У
O
K!
qaytma
6
Gidravlik va pnevmatik
sxemalarda mexanik
bogManish chiziqlari
7
Elektr sxemalarda mexanik bogManish chiziqlari
-----------
8
Harakatni
uzatuvchi
mexanik
bog‘lanish
chiziqlari:
to‘g ‘ri chiziqli yo ‘nalish bo'yicha bir tomonlama
yOKi
to‘g'ri chiziqli qaytma
yOKi
aylanma, soat mili yo'nalishi bo‘yicha
=¥=
>
yOKI >
9
Mexanizmni
to‘xtatish
belgisining
umumiy
tasvirlanishi
-~V~ i v r
у
mi
10
Muftaning uzilgan holati
Л Т . = Г £
VO
Ki
11
Muftaning ulangan holati
_ r t _
у
oxi
12
Tormozning umumiy belgilanishi
z ± \
yOKi
13
Itargich
< = l
360
