168
Mazkur kurs bo‘yicha olingan nazariy bilimlarni badiiy asardan tanlangan matn tahlilida sinab
ko‘rish.
Mustaqil ta’lim talabalarning bilim olishdan maqsadlari va shu maqsadlarga qanday erishishlari-
mavjud o‘quv resurslaridan foydalangan holda amaldagi o‘quv dasturlari doirasidagi materiallarni qanday
o‘zlashtirishlari bo‘yicha mustaqil qaror qabul qilishlarini nazarda tutadi.
Talaba o‘zi anglashi va harakat qilishi, o‘qituvchi esa, o‘z
navbatida, talabalarning tadqiqot olib
borish ko‘nikmalari, o‘tilgan materiallarni yanada chuqurroq o‘zlashtirish uchun qo‘shimcha ma’lumotlarni
izlab topish qobiliyatlarini rivojlantirishga undashi lozim. Talabalarni mustaqil faoliyatni tashkil etishga
va uni bajarishga o‘rgatish ta’lim samaradorligini oshiradi.
Badiiy adabiyot tilini o‘rganish va tahlil qilishning ham nazariy, ham amaliy masalalari ko‘pdan
buyon filologlarni qiziqtirib keladi. Chunki muayyan til stilistikasining rivojlanishida milliy badiiy adabiyot
tilining ahamiyati kattadir.
Badiiy asar tilida keng qamrovli
til birliklari -fonetik, leksik, grammatik va majoziy vositalarni
kuzatish mumkin. Shu bilan birga, ijodkorning so‘z boyligidan o‘ziga xos tarzda foydalanishi, morfologik
shakllar va sintaktik qurilmalarni tanlashi va boshqa jihatlarida yozuvchining individual uslubi ham yuzaga
chiqadi.
Badiiy matnni lisoniy tahlil qilishda qator tamoyillarga tayanib ish ko‘rish mumkin. Jumladan,
“Badiiy matnning lingvistik tahlili” fani bo‘yicha “Lug‘aviy birliklar va ularning matn shakllantirish
imkoniyatlari” mavzusini o‘rganishda quyidagicha yondashish maqsadga muvofiq bo‘ladi. O‘qituvchi ana
shunday tamoyillardan biri - lisoniy birliklar indeksini tuzishni talabalarga
mustaqil topshiriq sifatida
berishi mumkin.
Buning uchun talaba badiiy matnning lingvopoetik tahlili jarayonida asardagi lisoniy birliklarning
indeksini tuzib chiqishi kerak bo‘ladi. Buning uchun dastlab, asardagi eng ko‘p qo‘llanilgan, asar badiiyati
uchun xarakterli bo‘lgan birliklar (masalan, iboralar, sinonimlar, antonimlar, epitetli birikmalar, metafora,
metonimiya, okkazionalizmlar bo‘lishi mumkin) aniqlanadi. Keyin alifbo tartibida terib chiqiladi. Bu
yozuvchining (shoirning) lisoniy mahoratini yoritishda faktik material vazifasini o‘taydi. Masalan, mohir
so‘z san’atkori Erkin Vohidovning she’riyatida qo‘llangan yuzlab ibora, xalq maqollari, ko‘chma ma’noli
so‘zlar, sinonimlar, antonimlar va omonimlar indeksini quyidagi tarzda tuzib chiqish mumkin.
Frazeologik birlik:
Ayt, qachon ko‘nglimga solding
Ishq o‘tin, ey sohira, Dil o‘zi bog‘landimu, yo Bog‘lading jodu bilan?
Men senga ko‘nglimni ochdim, Ha deb ayt, yo yo‘q deb ayt, Buncha qiynaysan dilimni, O‘rtama
kulgu bilan.
Xalq maqoli:
Ko‘yida men tosh boshimni Urmagan ostona yo‘q.
Elda bor shunday masal:
Jon chekmasang jonona yo‘q.
Yoki:
Seving, deb she’r bitib avval, O‘zim bo‘ldim asiri ishq,
O‘zi tushgay emish oxir Birovga kimki qazgay choh. Bo‘libsan oshiq, Erkin,
Uz umid jondin, o‘kinch qilmay, O‘zingga, deydilar, dushman Keyin chekkan pushaymon, oh.
Metafora:
Sinonimlar:
Dilkusho do‘st, dilrabo yor- Birla kechgan dam shirin. Do‘stu yor birlan hayotu Siynai olam shirin.
Sevgining dardi faqat Beishq uchun begonadir, Ishqi yor bo‘lsa firoq- Chekkanda hatto g‘am shirin.
Dilga oqsin baxtli umrim
Kuy bo‘lib, ohang bo‘lib, Sen uning “Oromijoni”, “Gulyoru Shahnozi” bo‘l. Orzu-istakdin-ku
shodon Dilga bog‘labsan qanot, Bu tilak osmonining Doim baland parvozi bo‘l.
Antonimlar:
Omonimlar:
Barcha shodlik senga bo‘lsin, Bor sitam, zorlik menga.
Barcha dildorlik senga-yu, Barcha xushtorlik menga.
Bu jahonning rohatin ol, Bor azobin menga ber.
Senga bo‘lsin barcha orom, Barcha bedorlik menga.
169
Ko‘rdimu lol bo‘ldi aqlim, o‘ngmidi bu yoki tush, Bo‘lsa ham o‘ng, yo seni ko‘rgach, boshimdan
uchdi hush. Sen baland tog‘ uzra erding, misli ohu yoki qush, Yolvorib men pastda derdim:
bir nafas
yonimga tush, Azganush, hoy Azganush, Azganushjon, Azganush.
Topshiriqning shu tarzda qo‘yilishi tadqiqotchiga induktiv metodddan foydalanish, ya’ni fakt,
dalillardan qoidaga, nazariyaga borish imkoniyatini beradi. Bu esa, o‘z navbatida, talabaga til birliklari
haqidagi bilimlarni ongli o‘zlashtirishiga keng imkoniyatlar ochadi.
Lingvopoetik tahlil har bir asarga individual yondashishni taqozo qiladi.
Chunki lisoniy birliklar
asarga alohida maqsad va badiiyat ehtiyoji bilan olib kiriladi. Shuning uchun har bir asar lisoniy jihatdan
yaxlit butunlik deb qaraladi. Tahlil asardan uzib olingan misol haqidagi mulohazalardangina iborat bo‘lib
qolmasligi uchun har bir unsur asarning butuniga aloqador estetik yukni o‘zida aks ettirishini nazardan
chetda qoldirmaslik muhim sanaladi.
Xulosa qilib aytganda, badiiy matn tahlilida talabalar tomonidan amalga oshiriladigan mustaqil
ta’limning o‘rni beqiyosdir.
