248
7-9 yoshidagi bolalarning xususiyatlari. Kichik maktab yoshida o‘qish bolaning butun hayot tarzini
o‘zgartiradi va unga yangi talablar qo‘yadi. Chunki bog‘cha yoshida bolalarda, asosan nutqining rivojlanishiga,
ahloq me’yorlarining shakllanishiga asosiy e’tibor beriladi. Ularni tarbiyalashda maxsus tashkil etiladigan o‘yin
faoliyati katta o‘rin tutadi. Bolaning rivojlanishi uchun didaktik ta’lim beruvchi va jamoa bo‘lib birgalikda
harakat qilishga o‘rgatuvchi o‘yinlardan foydalaniladi.
7 – 9 yoshida organizmning umumiy yetilishi fonida bolalarning harakat sohasi jadal rivojlanadi. Bu davr
sport bilan, jismoniy madaniyat bilan faol shug‘ullanish uchun juda qulaydir.
Mana shu jihatdan bolaning aynan shu xususiyatlarni rivojlantiruvchi xarakatli va milliy o‘yinlaridan
foydalanish tarbiyada ko‘zlangan maqsadga yetish imkonini tezlashtiradi.
Jismoniy rivojlanishning jadalligi skeletning tez o‘sishi, umurtqa pog‘onasini bukikligining
shakllanishi, yurak, tomir tizimining rivojlanish xususiyatlari va boshqalar bolaning oqilona tashkil etilgan va
butun hayot rejimini talab etadi.
Turli yoshdagi har xil jinsdagi bolalar ruhiyatining rivojlanishi, o‘zgarishlari,
ularning axloqiy va
jismoniy kamol topishiga ijobiy ta’sir qiladigan omillar, shart-sharoitlarni bilish, ulardan unumli foydalanish
xozirgi kunlarda o‘qituvchilar, jismoniy madaniyat mutaxassislari uchun nihoyatda zarur bo‘lib qoldi.
Har bir yosh davrining ruhiy xususiyatlarini hisobga olgan holda jismoniy madaniyat darslarini olib borish
orqali bolalar ongiga, ruhiga ta’sir o‘tkazish o‘z vaqtida o‘z-o‘zini anglashni vujudga keltiradi. Bolada o‘zini
anglash tuyg‘usi qancha erta uyg‘onsa, shaxsiy nuqtai nazar, o‘z huquqini his etish, o‘zining aqliy va jismoniy
imkoniyatlarini baholash shunchalik tez paydo bo‘ladi.
Boladagi e’tiqod, muomala, muloqot, mustaqil xulq - atvorni shakllantirish, ulardagi tashabbuskorlik
hamda to‘siqlarni yengishga intilishni jismoniy madaniyatda milliy xalq o‘yinlari orqali xam tarbiyalash
mumkin, bunda ularga yosh psixalogiyasi xussiyatlaridan kelib chiqqan holda ruhiy turtki berish maqsadga
muvofiqdir.
Harakatli va milliy o‘yinlarining bolalarning ruhiy jihatdan kamol toptirishda ahamiyati ulkan. Umuman,
o‘yinlarning ahamiyati haqida ko‘pchilik ruhshunoslar va pedagoklar qimmatli fikrlarni aytib ta’kidlab
o‘tishgani ma’lum. Eng sodda ruhiy jarayonda eng murakkab ruhiy jarayongacha hammasining eng muhim
jihatlarini shakllantirishda o‘yinlar katta rol o‘ynashini jahon psixologlari ham turli davrlarda tur-licha yo‘llar
bilan isbotlab berishgan .
O‘yinlar bolalar uchun voqe’likni aks ettirish vositasidir. Bu voqe’lik bolani qurshab turgan voqe’likdan
ancha qiziqarlidir. O‘yinning qiziqarliligi, uni anglab yetishning osonligidadir.
Kattalar xayotida faoliyat,
xizmat, yumush qanday ahamiyatga ega bo‘lsa, bolalar hayotida ham o‘yin xuddi shunday ulkan ahamiyat kasb
etishi mumkin.
O‘yin mazmunining rivojlanishi bolaning kattalar hayoti va faoliyatining mohiyatiga chuqurroq kirib
borishida, atrofdagi voqea-hodisalarga mknosabatining o‘zgarishida,
shuningdek, o‘yin mazmuni ham syujeti
shart-sharoit va jamiyat a’zolari turmushining tobora to‘g‘ri aks ettirishida ko‘rinadi. Shuning uchun bolalarda
o‘yin qobiliyatining o‘sishi o‘z-o‘zicha yuzaga kelmaydi, balki kattalarning, tarbiyachilarning ta’siri natijasi
atrof muhit bilan tanishish,
sayrlar uyushtirish, shaxslar aro munosabatlarning mohiyatini tushuntirish va
hokazolar natijasida amalga oshadi.
Katta kishilar hayoti va faoliyatining o‘rnini bosuvchi narsalar ularni harakatini umulashgan xolda
ifodalashning moddiy tayanchi hisoblanadi. Shunday ekan, o‘yin faoliyatida bola harakatini rivojlanishi o‘yin
mazmuniga ko‘proq bog‘liqdir. Chunki bolaning hatti-harakati qanchalik ihcham va umumlashgan bo‘lsa, ular
kattalarning faoliyati mazmunini aks ettirishda shunchalik yiroqlashadi. Binobarin, u odamlarning narsalarga va
bir-birlariga munosabatini amalda bajarishaga o‘tadi va shuning uchun narsalar bilan harakat qilishda
kattalarning munosabatlarini to‘g‘ri ifodalashga intiladi.
Har qanday o‘yinning va o‘yin faoliyatining diqqat markazida bola kattalarning faoliyati va o‘zaro
munosabatini, muomalasini o‘ziga xos tarzda aks ettirishi, takrorlashi imkoniyati turadi. Shunga ko‘ra o‘yin
ijtimoiy axamiyat kasb etib, bolada insoniyat tomonidan asrlar davomida yaratilagan qimmatli bilimlar, amaliy
ko‘nikmalar, malakalar va odatlarni, xalqning ijodiy boyliklarini o‘rganishga imkoniyat yaratiladi, oqibatda uni
shaxslar aro muloqotlarning mohiyatiga olib kiradi.
Bolaning ruhiy o‘sishida o‘yinning ahamiyati. Bolalarda harakatning o‘sishida o‘yinning ta’siri xaqida
gap borganida avvalo shuni aytish kerakki, birinchidan, o‘yin tashkil qilishning o‘ziyoq bolaning harakterini
o‘stirish va takomillashtirish uchun eng qulay shart-sharoitlarni yaratadi. ikkinchidan, o‘yinning bola harakatiga
ta’sir etishining sababi va xusisiyati shuki, harakatning murakkab ko‘nikmalarini sub’ekt aynan o‘yin paytida
emas, balki bevosita mashg‘ulotlar orqali o‘zlashtirishadi. O‘yinning keyinchalik takommillashuvi barcha
jarayonlar uchun eng qulay shart-sharoitlarni vujudga keltiradi. Shu boisdan o‘yin
faoliyati hatti-harakatini
amalga oshirish vositasidan bolaning faolligini ta’minlovchi mustaqqil maqsadga aylanadi. Negaki, o‘yin
sub’ekt (bola) ongining dastlabki ob’ekti darajasiga o‘sib o‘tadi. Bola muayyan xususiyatga ega bo‘lgan o‘yinni
tanlaydi, shu bilan birga u yoki bu o‘yin orqali kattalarga xos qat’iy yurish-turishni ongli ravishda ijro etishga
intiladi, shunday ekan, o‘yin mazkur bola uchun eng zarur faoliyatga aylanib boradi va yangi shakldagi
249
harakatlarni takomillashtirish, ularni anglagan esda tutish ehtimoli yaqqol voqe’likka aylana boshlydi. Mazkur
harakatlarni egallash bolada jismoniy mashqlarni, xalq o‘yinlarini ongli ravishda bajarish imkoniyatini vujudga
keltiradi.
Bolaning o‘yinlar shart-sharoitidan kelib chiquvchi ongli maqsadi harakatlarini bajarish kezida o‘z
ifodasini topadi va uning o‘z oldiga qo‘ygan maqsadi esda olib qolish va esda tutish jarayonlariga aylanadi.
Bolalar darsining boshqa shakllariga nisbatan o‘yinlarda ko‘proq so‘zlashni eslab qolish va esda tutish
imkoniyatiga ega bo‘ladilar, bu esa ixtiyoriy xotira xususiyatini chuqurroq ochishga yordam beradi. Bundan esa
shunday xulosa kelib chiqadi.
O‘yin bola tomonidan ma’lum rol tanlash va uni ijro etish jarayoni bo‘lib, birtalay axborotlarni eslab
qolishni talab qiladi.
Shu boisdan personajning nutq boyligini egallash, hatti-harakatini takrorlashdan iborat ongli maqsad
bolada oldinroq paydo bo‘ladi va oson amalga oshadi.
O‘yin faqat bilish jarayonlarini
takomillashtirib qolmay, bolaning hulq-atvoriga ham ijobiy ta’sir
ko‘rsatadi. Maktabgacha yoshdagi bolalarda ham, boshlang‘ich sinf o‘quvchilarda ham, yuqori sinf
o‘quvchilarida ham o‘z xulqini boshqarish ko‘nikmalarini o‘yinlar orqali ham tarkib toptirish munkin. Chunki
biror maqsadga yo‘naltirilgan mashg‘ulotga nisbatan milliy xalq o‘yinlarida xulq ko‘nikmalarni oldinroq va
osonroq egallash mumkin. Ayniqsa, bu omil 7-9 yoshdagi bolalarda yosh davrining xususiyati sifatida o‘zining
yorqin ifodasini topadi. Katta maktab yoshdagi bolalarda o‘z xulqini o‘zi boshqarish ko‘nikmasi o‘yin
faoliyatida ham boshqa sharoitlarda ham qariyb baravarlashadi. Ba’zan ular ayrim vaziyatlarda, masalan;
musobaqa paytida o‘yindagiga qaraganda yuqoriroq ko‘rsatkichga erishishlari ham mumkin.
O‘yin va o‘yin faoliyati bolada o‘z xulqini boshqarish ko‘nikmalarini shakllantirish uchun muhim
ahamiyat kasb etadi.
Bolaning aqliy o‘sishi bilan bog‘liq holda narsalarni yangi nom bilan atashda
yoki yangicha nomlash
holatidan kelib chiqib, sub’ekt o‘yin paytida faol harakat qilishga urinadi. Chunki u moddiy narsalarga
asoslangan harakat rejasidan tasavvur qilinayotgan, fikr yuritilayotgan jismlar mohiyatini aks ettiruvchi harakat
rejasiga o‘tadi. Bola jismlarning moddiy shaklidan birdaniga xayoliy ko‘rinishiga o‘tishida unga tayanch nuqtasi
bo‘lishi kerak, vaholanki, shunday tayanch nuqtasi vazifasini o‘tovchi narsalarning aksariyatidan o‘yinlarda
bevosita ob’ekt sifatida foydalanish mumkin.
Xalq o‘yinlari faoliyatida mazkur jismlar qandaydir alomatlarni aks ettiruvi sifatida emas, balki ana shu
tayanch narsalar to‘g‘risida fikrlash uchun xizmat qiladi, shuningdek, tayanch nuqtasi harakatining yaqqol
narsalar bilan bog‘liq jihatini aks ettiradi. Narsa bilan o‘yin harakatlarining takomillashuvi harakat shakli,
xususiyati, bosqichi, u kabilarni qisqartirish va umumlashtirish xisobiga amalga oshiriladi. O‘yin harakatlarining
qisqarishi va umumlashuvi ularning aqliy ko‘rinishidagi mantiqan izchil, shaklga o‘tishning asosini tashkil
qiladi.
