245
- PISA (The Programme for International Student Assessment) - 15 yoshli o‘quvchilarning o‘qish,
matematika va tabiiy yo‘nalishdagi fanlardan savodxonlik darajasini baholash;
- TALIS (The Teaching and Learning International Survey) - umumiy o‘rta ta’lim maktablari rahbarlari
va o‘qituvchilari bilan so‘rovnoma o‘tkazish orqali maktabda o‘qitish va ta’lim olish jarayonlari samaradorligini
baholash.
PIRLS - boshlang‘ich 4-sinf o‘quvchilarining matnni o‘qish va tushunish darajasini baholash ta’rifiga
ko‘ra, o‘qish savodxonligi jamiyat tomonidan talab qilinadigan va inson tomonidan qadrlanadigan yozma til
shakllarini tushunish va ulardan foydalanish, shuningdek, matnlardan turli shakllarda ma’no
hosil qila olish
qobiliyatidir.11
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining matnni o‘qish va tushunish darajasini baholashga asoslangan ta’lim-
tarbiya jarayonida dars maqsadlari o‘quvchilarning o‘quv-biluv faoliyatiga asoslangan holda belgilanadi, bu esa
ta’lim-tarbiya jarayonida yuqori natijaga erishishni kafolatlaydi, o‘qituvchi hamda o‘quvchilarning o‘zaro
hamkorligi va o‘quv harakatlarini aniq baholash imkoniyatini yaratadi.
XXI asrga xos xalqaro baholash dasturlari asosida o‘quvchilar bilimini baholash, o‘qitish va ta’lim
olishning zamonaviy usullaridan maqsadli foydalangan holda ularni yuqori darajadagi fikrlash ko‘nikmalariga
ega bo‘lishlarini ta’minlashga xizmat qiladi. O‘quvchilarni fikrlash chegarasidan tashqariga chiqishga, ijodiy,
samarali va odobli fikrlashga undaydi. Binobarin, mazkur muammolarning har birini qamrab oluvchi mavzular,
ko‘rsatmalar, sinf xona muhiti, baholash mexanizmi va texnik qo‘llanmalardan foydalanish kabi masalalarda
turli xil yondashuvlarga asoslanilgan holda kafolatlangan natijani ta’minlash, ko‘zlangan maqsadga erishishni
nazarda tutadi.
O‘quvchilar bilimini baholashda PIRLS tadqiqotlarining topshiriqlaridan foydalanish (“Xalqaro
tadqiqotlarda boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining o‘qish savodxonligini baholash”metodik qo‘llanmasi) va unda
belgilangan baholash mezonlariga amal qilish ularda:
- o‘qish savodxonligining maqsadiga erishishda badiiy tajriba orttirish va axborot olish va undan
foydalanish;
-ko‘p qirrali, murakkab vazifalarni amalga oshirishga o‘rganish;
-har bir muammo xususida chuqur fikrlash va o‘z bilimini oshirib borishni boshqara olish;
-o‘z tengdoshlari, o‘qituvchilar va mutaxassislar bilan chuqur mulohazani talab etuvchi muhim vazifalarni
bajarishda hamkorlik qila olish;
-qarorlar qabul qilish, muammolarni hal etish va yangi fikrlar yaratishda texnologiyalardan foydalana
olish kabi kompetensiyalarni shakllanishiga ko‘maklashadi.
Matnni tushunish jarayonida quyidagilarga erishiladi
Matnni o’qish asosida diqqatni jamlash va aniq ma’lumotlarni to’plash;
Xulosa chiqara olish;
G’oya va axborotlarni tahlil qilish va uyg’unlashtirish;
Kontent va matn elementlarini baholash va tanqid qilish kabilar.
Natijada o‘quvchilarda: matnni to‘liq tushunish, matn elementlarini baholash, g‘oyalar va axborotlarni
tahlil qilish, muloqot qilish, ijodiylik va qiziquvchanlik, tanqidiy fikrlash va tizimli fikrlash, axborot va ommaviy
axborot vositalaridan foydalanish,
shaxslararo va hamkorlik, muammolarni aniqlash, shaklga solish va
yechimini topish, o‘z-o‘zini yo‘naltirish, ijtimoiy mas’uliyat kabi hayotiy ko‘nikmalar shakllana boradi.
Boshlang’ich ta’limda o’qish fani o‘z oldiga bir qator maqsadlarni qo‘yadi. Unda ma’naviy-axloqiy
yo‘nalishlar ustuvorligi ko‘zda tutiladi. O‘quvchilar milliy adabiyotning, shuningdek, jahon adabiyotining eng
sara namunalarini o‘qish va tahlil qilish asosida ezgulik va yovuzlik, yaxshilik va yomonlik, go‘zallik va qusur
haqidagi xilma-xil talqinlarga duch kelishadi, ularga ongli va jonli munosabat bildirishadi, shular asosida
o‘zlaridagi axloqiy-ma’naviy fazilatlar majmuining shakllanishi va rivojiga imkon topishadi. Ularga nisbatan
ochiq hayotiy munosabatlarni aks ettirish zaruriyati esa o‘quvchilar og‘zaki
hamda yozma nutqlarining
rivojida muhim omil vazifasini ado etadi.
O‘quvchilar turli davr va mamlakatlarda yaratilgan , turlicha dunyoqarash va e’tiqodlarni aks ettirgan,
badiiy asarlarning eng yuksak namunalari bilan tanishib boradilar. Shular asosida ularda olam va odamlarning
rang-barangligi, ularning takrorlanmasligi, ayni paytda olamning, butun bashariyatning bir butunligi haqidagi
tasavvur va qarashlari shakllanib, kengayib, mustahkamlanib boradi. Eng muhimi, u olam va odamga tegishli
bo‘lgan barcha hodisalarga emosional (hissiy) munosabat bildira oladigan darajaga ko‘tariladi, qarashlar,
dunyoqarashlar, nuqtai nazarlar xilma-xilligini kuzatish imkoniga ega bo‘ladi.
O‘qish fani bo‘yicha uzluksiz ta’lim tizimining majburiy ta’lim bitiruvchilari PIRLS asosida:
11
Xalqaro tadqiqotlarda boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining o‘qish savodxonligini baholash” metodik qo‘llanmasi 2019
y. T.
246
o‘qish fanining estetik, tarbiyaviy, ta’limiy ahamiyati, so‘zning ifoda imkoniyatlari, so‘z orqali inson his-
tuyg‘ulari hamda tabiat manzaralarining tasvirlanishi, xalq og‘zaki ijodi, bolalar adabiyoti, o‘zbek va jahon
bolalar adabiyoti namunalari, adabiy tur va janrlar haqida umumiy bilimga ega bo‘lish;
o‘rganilgan asarlarga mustaqil ravishda baho berish; o‘rganilgan adabiy-nazariy tushunchalarning
qo‘llanilishiga doir test topshiriqlarini bajarish;
turli manbalar (darslik va o‘quv qo‘llanmalar, lug‘at, bolalar adabiyotlari)dan
foydalanib, adabiy
mazmundagi axborotlarni izlash va foydalanish;
o‘rganilgan xalq og‘zaki ijodi, bolalar adabiyoti, jahon bolalar adabiyoti namunalaridan tegishli xulosalar
chiqarish, ibrat olish, yaxshi insoniy fazilatlarni o‘ziga singdirish, o‘rganilgan maqol, she’riy satrlar va boshqa
badiiy asarlardan kundalik og‘zaki so‘zlashuvlarda o‘rinli foydalanish, asar va uning qahramonlariga yozma va
og‘zaki tavsif berish, badiiy ijod namunalari (nasriy, she’riy)ni ifodali o‘qish, ularning mazmunini tushunish,
anglash va idrok etish. Badiiy matn yoki uning parchasini ifodali yod aytish, qayta hikoyalash, o‘zgalarga
tushuntirib berish, munosabat bildirish va baholay olish, og‘zaki va yozma nutqni boyitish,
rivojlantirish,
tushunarli va ravon, og‘zaki hamda yozma nutqqa ega bo‘lish;
o‘quvchilarga adabiy ta’lim (o‘qish) adabiy o‘qishlar tarzida o‘rgatiladi. Bolaning o‘qish texnikasini
egallashi uchun, avvalo, uning savodxonlik darajasi shakllantiriladi, og‘zaki va yozma nutqi rivojlantiriladi,
tovush va so‘zlarni to‘g‘ri talaffuz etish o‘rgatiladi. Dastlab tanish, keyin notanish matn ifodali o‘qitilib,
o‘quvchidagi ko‘nikma, malaka aniqlanadi. Bunda miqdoriy ko‘rsatkich – o‘qish tezligi, ya’ni bir daqiqada
nechta so‘zni ravon o‘qiy olishi belgilanadi.Bolaning matn mazmunini to‘liq uqib olishi, qayta hikoyalashi,
shuningdek, o‘zgalar nutqini eshitib, tushunib olishi maqsad qilinadi.
Adabiyotlar
O‘zbekiston respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoevning 2020 yil 24
yanvarda Oliy Majlisga
Murojaatnomasida so‘zlagan nutqidan
Xalqaro tadqiqotlarda boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining o‘qish savodxonligini baholash” metodik
qo‘llanmasi 2019 y. T.
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Ta’lim sifatini nazorat qilish davlat
inspeksiyasi veb-sayti: www.tdi.uz.
