Ámeliy tapsırma
Joqarıdaǵı usıl menen sádep, shay qasıq hám soǵan uqsaǵan
nárselerdiń tıǵızlıǵın anıqlań. Tıǵızlıqtı anıqlaw jolı menen altın
taǵınshaqlardıń haqıyqıylıǵın tekseriw múmkinligin yadıńızda saqlań!
35
Keste
Qattı deneler
g/sm
3
Suyıqlıqlar
g/sm
3
Gazlar
g/sm
3
Muz
0,9
Benzin
0,71
Vodorod
0,00009
Tereze aynası
2,5
Spirt
0,79
Tábiyiy gaz
0,0008
Alyuminiy
2,7
Kerosin
0,8
Azot
0,00125
Polat
7,8
Ósimlik mayı
0,9
Uglekislıy gaz
0,00125
Mıs
8,9
Sút
1,03
Kislorod
0,00143
Gúmis
10,5
Teńiz suwı
1,03
Karbonat
Altın
19,3
Pal
1,35
angidrid
0,00198
Platina
21,5
Sulfat kislotası
1,8
Iridiy
22,4
* Suyıqlıqlar kólemi litrde berilgen bolsa 1 litr = 1 dm
3
= 0,001 m
3
arqalı esaplanadı.
Másele sheshiw úlgileri
1. Kólemi 2 sm
3
bolǵan altın bileziktiń massası qansha boladı?
B e r i l g e n:
F o r m u l a s ı:
S h e s h i l i w i:
V = 2 sm
3
= 19,3 g/sm
3
ρ
=
m
V
, bunnan
m = · V.
m
= 19,3
g
sm
3
·
2 sm
3
= 38,6 g.
Tabıw kerek:
m = ?
Juwabı: m = 38,6 g.
2. Massası 100 g bolǵan alyuminiy buyımnıń kólemi qansha boladı?
B e r i l g e n:
F o r m u l a s ı:
S h e s h i l i w i:
m = 100 g
al
= 2,7 g/sm
3
ρ
=
m
V
, bunnan
V
m
=
ρ
.
V
=
=
100
2 7
3
g
g
sm
,
37,037 sm
3
.
Juwabı: V = 37,037 sm
3
.
Tabıw kerek:
V = ?
Watanlaslarımız Beruniy hám Abdurahman Hozinlar da hár túrli
zatlardıń tıǵızlıqların júdá anıq ólshegen. Beruniy hár túrli formadaǵı
zatlardıń kólemin ólshew ushın arnawlı ásbap jasaǵan (18-súwret).
Bunda kólemi ólsheniwi kerek bolǵan dene ıdıstaǵı suwǵa (1)
batırılǵan. Sonda dene kólemine teń muǵdardaǵı suw (2) shúmek arqalı
(3) kesege aǵıp túsedi. Beruniy suwdan jeńil bolǵan mum, sham hám
aǵash sıyaqlı denelerdiń de tıǵızlıǵın anıqlaǵan. Dushshı hám duzlı
suwlardıń tıǵızlıqların anıqlap, olardı qollanıw boyınsha da pikirler
aytqan.
36
Umar Xayyam shákirti Abul Fatx Abdurahman
al-Mansur al-Hozin
Marv qalasında tuwılǵan.
Ol óziniń «Danalıq tárezisi» dep atalǵan kitabı
hám astronomiyalıq kestesi (1120-jıl) menen
keń tanılǵan.
18-súwret.
Beruniy «Hindstan» shıǵarmasında bunday orınlardıń (dáryalardıń
teńizge quyılatuǵın jeri) kemeler ushın qáwipli bolıwı, ondaǵı suwdıń
mazasına qarap boladı, sebebi mazalı (dushshı) suw awır nárselerdi
duzlı suw kótergendey kótere almaydı dep tastıyıqlaydı. Abdirahman
Hozin denelerdiń tıǵızlıǵın jáne de anıǵıraq ólshew ushın arnawlı
tárezi jasaydı (19-súwret).
19-súwret.
1. 100 g qumshekerdiń hám onnan islengen qanttıń kólemin
salıstırıń.
2. Qantlı shaydıń tıǵızlıǵın qantsız shaydıń tıǵızlıǵı menen
salıstırıń (tájiriybe ótkerip kóriń).
3. 1 kg/m
3
neshe g/sm
3
boladı?
4. 1 litr ósimlik mayınıń massası neshe kg boladı?
|
