45
18-TEMA
DENELERDIŃ MEXANIKALÍQ QOZǴALÍSÍ.
TRAEKTORIYA
Siz fizika sabaǵında oqıtıwshıńızdıń sabaǵın tıńlap otırsız. Bunnan
aldın úyińizden shıǵıp mektepke kelgensiz. Siz otırǵan stol, mektep
binası ornında tur. Terezeden qarasańız ótip baratırǵan adamlardı,
avtomobillerdi kóresiz. Olarǵa qarap ayırımları qozǵalısta, ayırımları
qozgalısta emes dep juwmaq shıǵarasız. Bunday juwmaqtı shıǵarıwda
biz nelerge itibar berdik? Hár bir nárse yaki predmet berilgen waqıtta
belgili bir orında boladı. Mısalı, klasta siz otırǵan parta qapıdan 3 m
uzaqlıqta jaylasqan. Al, oqıtıwshı sizden 2 m uzaqlıqta otır. Oqıtıwshı
ornınan turıp taxta aldına bardı. Endi ol sizden 2,5 m aralıqta.
Demek, oqıtıwshınıń klasta turǵan ornı waqıt ótiwi menen ózgerdi.
Tap usınday mashinalardıń da sizge salıstırǵanda ornı waqıt ótiwi
menen ózgergenligi sebepli olardı qozǵalısta degen juwmaqqa kelesiz.
Al, klass diywalınıń ornı ózgermeydi. Bul qozǵalıslardıń barlıǵın
mexanikalıq qozǵalıs dep ataymız.
Mexanikalıq qozǵalıs dep, denelerdiń waqıt ótiwi menen
keńislikte jaylasqan ornınıń basqa denelerge salıstırǵanda ózgeriwine
aytıladı.
Bul jerde biz basqa deneler degende terekti, binanı, poezd vagonı
orınlıǵın hám t.b. túsinemiz. Deneniń turǵan ornı mine usı tańlanǵan
denege salıstırǵanda waqıt dawamında qaralǵanlıǵınan onı
sanaq
denesi dep ataymız. Tańlanǵan sanaq denesi bir denege salıstırǵanda
háreketsiz bolsa, basqa denege salıstırǵanda qozgalısta bolıwı
múmkin. Mısalı, sanaq denesi sıpatında Tashkentten Samarqandqa
ketip baratırǵan poezdtı alatuǵın bolsaq, onda adam poezd vagonına
salıstırǵanda háreketsiz boladı. Lekin vagonnıń ózi jerge salıstırǵanda
qozǵalısta. Sol sebepli denelerdiń qozǵalısın úyreniwde, álbette, sanaq
denesi tańlanıwı kerek.
