(60.8) ni (61.7) ga q o ‘ysak:
d V
-
_
_
_
-
^
-
- 2 - =
a{) + ee x
r + me x
Vr + ые x
x
r .
(60.8)
B un d a 5
0 +
ee x
r +
me x
(be x F k o ‘c h irm a tezlikni, й е x ? esa
ko‘ch irm a harakatdagi nisbiy tezlik o ‘zgarishini xarakterlaydi. Bular-
ni e ’tiborga olsak, (61.8) quyidagicha b o 'la d i :
y
= fl
0 + ®e x r .
(60.9)
(60.5) va (60.9) ni (60.1) ga q o ‘ysak :
d V a
_
_
_
-
— ar + a„
+ 2
co_ x
г
dt
r
e
e
yoki
aa = ar + ae + ak ,
(60.10)
bu
yerd a
2(be x ? = ak .
(60.11)
(60.11) form u la K oriolis (q o ‘shim cha) tezlanishini ifodalaydi.
(60.10) form ula tezlan ish larni q o ‘shish teorem asidan iborat.
Ta’rif. M urakkab harakatdagi nuqtaning absolut tezlanishi uning
nisbiy,ko‘chirm a va q o ‘shim cha tezlanishlarining geom etrik yig‘indi-
siga teng.
A bsolut tezlan ish m odulini hisoblash uch un (60.10) ni quyidagi
c h a yozam iz:
aa = a T
r + a " + a j +
a" +
ak ,
(60.12)
2
bu yerda
a T
r =
,
a" = — ,
a] =
ee
■
h ,
a" = со
2 •
h ,
(60.13)
at
p
ak = 2weFr s in ( c 5 /,K r ) .
(60.14)
(60.12)
fo rm u lad ag i a) nisbiy h arakat trayektoriyasiga u rin m a ,
a " esa
a? ga p e rp e n d ik u la r b o ‘lib, tray ekto riyan ing b o tiq to m o n i
b o ‘ylab y o ‘n a la d i;
a] k o ‘c h irm a h arak at
trayektoriy asiga u rin m a ,
a"±. a x
e b o ‘lib, tray ek to riy an in g botiq to m o n i b o ‘ylab y o ‘naladi.
Koriolis tezlan ishi y o 'nalish i Jukovskiy qoidasi b o ‘yicha topiladi:
1) ko‘c h irm a harak at b u rch ak tezligi y o ‘nalishiga p erp en d ik u lar
f'te k is lik o ‘tk azilad i;
2) nisbiy h a ra k a t tezligi
(Vr ) ni
P tekislikka
proyeksiyalab, uni
Vr' deb belgilaym iz;
3)
V'r ni k o ‘c h irm a harakat aylanishi tom oniga 90° ga buram iz.
N a tija d a hosil b o ‘lgan y o ‘nalish K oriolis tezlanishi y o ‘nalashini
ifodalaydi (
111-ra sm ,
a).
96
а
b
111-rasm.
A g ard a
<Ье _L
Vr b o ‘lsa,
ak y o ‘n a lis h in i to p is h u c h u n
Vr ni
ko ‘chirm a h arak at aylanishi tom oniga 90° ga buram iz (1 1 1-rasm ,
b).
(60.13)
va (60.14) form ulalarga k o ‘ra tezlanishlar m odullari h a m
da b arch a tez lan ish la r yo‘nalishi a n iq la n g an d a n so ‘ng, (60.12) fo r
m ula
tanlab olingan Ox, Oy, Oz o ‘qlariga p royeksiyalanadi, y a ’ni:
kelib chiqadi.
(60.14) dan foydalanib quyidagi xususiy hollarni keltirib o ‘tam iz:
1. Q o ‘zg‘aluvchi koordinata sistem asi ilgarlam a h a ra k a td a coe= 0
b o 'lsa,
ak=Q boMadi.
2. Berilgan o n d a nuqtaning nisbiy tezligi nolga teng b o ‘lsa,
ak= 0
b o ‘ladi.
3. Berilgan o n d a k o ‘chirm a h a ra k a t b u rc h a k tezligi nisbiy h a ra
kat tezligiga p a ra lle l
[(ыел,Уг ) =
0 ,
(ые*,Уг ) = 180°] b o ‘lsa,
ак= 0
26-masala. R asm d a k o ‘rsa tilg a n 1-jism qiya te k islik b o ‘y lab
