© “KAMOLOT” nashriyoti
© Musinova Aziza Sadikovna
3
KIRISH
O‘zbekiston xalqlari tarixini, qadriyatlarini, ilmu-fan, san’ati va
madaniyat durdonalarini har tomonlama ilmiy o‘rganish, tahlil etish
va amalda bajarish, hozirgi kunda g‘oyat muhim ahamiyat kasb etadi.
O`zbek xalq amaliy bezak san'ati qadimiy san`at turlaridan biri bo`lib,
azaldan dunyoga mashur bo`lib kelgan. Amaliy bezak san`atining
tarkibiy qismini tashkil etuvchi naqqoshlik o`zining qadimiyligi,
go`zalligi va jozibasi bilan kishilar qalbidan chuqur joy egallagan.
Ramziy ma`nodagi islimiy va hansaviy naqsh elementlarining o`zaro
uyg‘ynlashuvidan hosil bo`luvchi naqsh kompozitsiyalari amaliy
san'at asarlariga chiroy bag`ishlaydi. Naqqoshlikda kompozitsiya
tuzishning o`ziga xos usullari mavjud bo`lib, ushbu naqsh bezaklari
ustalarning falsafiy dunyoqarashlari, go`zallik haqidagi tasavvurlarini
namoyon etadi.
Ko`p asrlar mobaynida naqqoshlik san`atining badiiy an`analari
vujudga keldi. Xalq-amaliy bezak san`atining bir turi sifatida
naqqoshlik qadimdan o`zbek madaniyatining muhim bo`lagi
hisoblanadi. Bir so`z bilan aytganda, barcha amaliy san`at turlarida
bezak sifatida naqsh yoki naqsh elementi ishlatiladi, shuning uchun
naqqoshlik san`ati boshqa amaliy bezak san`ati turlariga poydevor
vazifasini bajaradi. Naqshlarda san`atning boshqa hamma turlaridan
farqli ravishda avlodlarning chambarchas bog‘liqligini, ya`ni ustoz
shogird an`analarining davomiyligini ko`rish mumkin. Naqqoshlik
an`analari san`atning ana shu turini o`rganish metodlari sifatida ham
bobodan otaga, otadan bolaga o`tib kelgan. Ana shu doimiylik tufayli
naqqoshlik san`ati hozirgacha saqlanib kelmoqda. Naqshning eng
yaxshi namunalari boy ijodiy kompozitsiya orqali birlashtirilgan
shakllarning maqsadga muvofiqligi va go`zalligi bilan farqlanadi.
Xalq ustalarining falsafiy dunyo qarashlari, atrof muhit go`zalligini
anglash darajasidagi qarashlarining tafovuti aks etadi. Naqshdagi
chizgilar o`yini, mazmun- mohiyati musiqadagi ohang singari, qo`shiq
va ertak kabi «Xalq hayotiy tajribasining katta umumlashmasidan»
iborat bo`ladi. Badiiy naqqoshlik ranglarning uyg‘unligida va o`ziga
xos fantaziyalarda go`zallik yaratish san`atidir. Naqqosh usta o`z
ishida rangning tabiiy jilosidan, bejirim shakldan, tabiatda mavjud
bizni o`rab turgan go`zallikdan, ya`ni gul va o`simliklardan mohirlik
bilan foydalanib yorqin ifodalilikka erishadi.
4
O`zbekistonning an`nanaviy me`morchiligida naqqoshlik asosan
intererni bezashda: devorlarni, shiftlarni, jimjimador ravoqlarni, saroy
ustunlarini,
masjidlar,
ayvonlar,
shaxsiy
xonadonlarni,
mehmonxonalarni, yog‘ochdan yasalgan turli sovg‘abob buyumlarni
bezashda qo`llangan. Nozik o`simliksimon-geometrik naqshdagi
o`zaro uyg‘unlashib ketgan novdalar, shoxlar va hashamatli
tasvirlangan gullarning ritmik harakati, o`zbek ustalarining ishlaridagi
islimiy va girix naqshlarining klassik motivlari shiftlarga moslangan.
Naqsh ko`proq interyerlarni va yopiq ayvon, peshayvonlarni bezashga
xizmat qiladi. Naqshlardan me`morchilikda, uy jihozlari, sovg‘alar,
mayda yog‘och o`yinchoqlar, musiqa asboblari va turmushda kerakli
buyumlarni badiiy bezashda foydalaniladi. Badiiy naqqoshlik san`ati
hozirgi kunda keng tus olib, maktablarda va maktabdan tashqari
muassasalarda to`garaklar tarmog‘ini iloji boricha kengaytirish, usta-
shogird maktablariga tayanib yoshlarimizni hunarmandchilikka
yo`naltirish bizgacha yetib kelgan san`at turlarini qadimiy ananalarini
saqlagan holda kelgusi avlodlarga yetkazish vazifasi bizning
zimmamizdadir. Xalq naqqoshlik san`atini o`rganish, o`quvchilarda
badiiy didni, mehnatsevarlikni rivojlantirishga va qator foydali bilim-
malakalarni tarkib toptirishga xizmat qiladi. Ularning ijodiy
qobiliyatlarini aniqlash va o`stirishga yordam beradi. Naqqoshlik
san`ati tarixi. Dunyoda ko‘p xalqlarning o‘ziga xos amaliy bezak
san’ati mavjud bo'lib ular o'zlari yashab turgan hududning millati,
xalqlari, urf odatlari hattoki geografik joylashuvi, ya’ni iqlim
tuzilishlarini inobatga olib yaratgan san'at namunalari orqali o‘z his
tuyg‘ularini namoyon etib kelganlar. O‘rta Osiyoda esa amaliy bezak
san’ati turlari, jumladan naqqoshlik san’ati qadimdan dunyoga
mashhurdir. O‘tmishda ota- bobolarimiz qurgan muhtasham binolar,
bezatilgan turli buyumlar hozirgi kungacha maftunkor jilvasini
yo‘qotmagan. O‘zbek xalqining dunyo qarashi, ma’naviyati va
qadriyatlarini qamrab olgan yuksak did bilan ishlangan naqshlar bizni
hayratga solib kelmoqda. Milliy naqshlarimiz nihoyatda boy
mazmunga ega. Oddiy uy ro‘zg‘or buyumlaridan tortib turarjoy va
jamoat binolarining devor hamda shiftlariga solingan naqshlar insonga
zavq bag‘ishlaydi, uni o‘ylantiradi.
5
Bu go‘zal naqshlar ajoyib naqqoshlar tomonidan yaratilgan
bo‘lib, asrlar davomida rivojlandi, me’morchilik hamda tasviriy san’at
rivoji bilan bog‘langan holda takomillashib bordi. Amaliy san’atning
ganchkorlik,
yog‘och
o‘ymakorligi,
mis
kandakorligi,
kashtado‘zlikda, zardo‘zlik, kulolchilik, zargarlik, gilam to‘qish,
to‘qimachilik, panjaralar va hokazolarda har xil yo‘llar bilan naqshlar
ishlanadi. Masalan, o‘yib, chizib, chok yordamida, zarb bilan, qadab
va boshqa usullarda naqsh solinadi. Naqqoshlik san’ati tarixi
insoniyat madaniyati bilan bir qatorda qadimiydir. Madaniyatning
rivojlanishi natijasida rassomlik va naqqoshlik ajralib chiqdi, hamda
rivojlandi. Har xil arxeologik qazilmalar shuni ko‘rsatadiki,
naqqoshlik jahondagi barcha xalqlarda qadimdan mavjud ekanligi
bizga ma’lum bo‘ldi. Chunonchi, Xitoyda, qadimiy Eronda,
Hindistonda va boshqa joylarda naqshning har xil turlarini ko‘rish
mumkin. Naqqoshlik har bir davlatning o‘ziga xos muhitiga:
geografik o‘rniga, o‘lkaning o‘simlik dunyosiga ko‘ra rivoj topdi.
Masalan, Arman va Gruzinlarda uzum va uzum bargi, shimol
xalqlarida archa va har xil hayvonlar, Qirg‘iz va Qozoqlarda mol
shoxi, tojiklar va o‘zbek xalqlarining naqshlariga qarasak anor,
bodom, gullar, qalampir va boshqalarni ramziy naqsh tariqasida
ishlatilganligini ko‘rasiz. Yevropada barokko, rokoko, gotika, roman,
klassitsizm uslublari har xil davrlarda hukmron bo‘ldi. Bu esa o‘z-
o‘zidan naqqoshlik san’atining rivojlanishiga ta’sir etdi.
Farzandlariga yoshlik chog‘laridan hunar o`rgatib kelgan
xalqimiz o`zining an'analaridan, urf-odatlaridan, turli ma'naviy
mеroslaridan unumli foydalanib keladi.
6
Bugungi kunimizda ham xalqimizning an'analarini, usta va
shogird asosida yoshlarimizga hunar o`rgatishga katta e'tibor
bеrilmoqda.
Ayniqsa oliy ta'lim muassasalarini, turli san'at akadеmik litsey va
kasb-hunar tehnikumlarida yoshlarning kasb-hunar faoliyati bilan
shug‘ullanishlari uchun zarur shart-sharoitlarni vujudga keltirish,
ularni mutaxassisliklar yo`nalishlari bo`yicha nazariy va amaliy
bilimlarni bеrish uchun samarali mehnat qilinmoqda. Shuningdek,
buyuk ma'naviyatimizni tiklash va uni yanada yuksaltirish yo`lida
ta'lim-tarbiya tizimini yuksaltirish muhim ahamiyatga egadir.
Naqqoshlik san'ati ham hunar, ham san'atdir. Bu va bu kabi san'at
turlarini egallash yoshlarning badiiy madaniyatini, tafakkurini,
dunyoqarashi va estеtik didini rivojlantirishda muhim ahamiyatga ega.
Naqqoshlik san'ati asrlar davomida ajdodlarimiz tomonidan ko`z
qorachig‘iday asrab-avaylab kelindi va kelinmoqda. Hozirgi yosh
avlod uni qabul qilib olarkan, o`z oldida turgan mas'uliyatni bir daqiqa
ham unutmasligi lozim.
Hozirgi
kunda
Rеspublikamizda
ta'lim-tarbiyani
jahon
standartlari talab darajasida bo`lishi alohida ahamiyatga egadir.
“Xalq badiiy xunarmandchiligi va amaliy san'atining yanada
rivojlantirishni davlat yo`li bilan qo`llab-quvvatlash chora tadbirlari
to`qrisida”gi Prеzidеntining Farmoni bir nеcha muhim, dolzarb
masalalarni o`z ichiga olishi bilan birgalikda:
7
- ta'lim – tarbiya tizimini tubdan isloh qilish, uni zamon talabi
darajasiga ko`tarish, kadrlar tayyorlashning yangi tizimini parpo
qilish, kеlajak uchun barkamol avlodni tarbiyalashdan iborat.
Bugungi kunimizda amaliy san'at ustalarining yangi avlodlarini
tarbiyalash, ularning barkamollikka erishishlari yo`lida barcha
sharoitlar mavjud.
Xalq amaliy san'atidan olib borilayotgan o`quv mashg‘ulotlar
bo`lajak muallimlarni har tomonlama yеtuk, jahon andozasiga javob
bеra oladigan mutaxassislar qilib tayyorlashga, qolavеrsa maktab
o`quvchilarini xozirgi zamon talab darajasiga javob bеra oladigan
qilib tarbiyalashda muhim o`rinni egallaydi. Shuningdek bu sohada
yangi o`quv rejalar, dasturlar, leksiya kurslari, o`quv qo`llanma va
darsliklarni yaratish muhim ahamiyatni kasb etadi.
Etiboringizga xavola etilayotgan o`quv mеtodik qo`llanma
“Naqqoshlik” fani uchun chop etilgan dastur mazmunlari asosida
yozildi. Qo`llanmaning har bir mavzusi matni (foto va chizmalar)
yozma ish variant namunalari, naqqoshlikka doir atamalar izohli
lug‘ati va adabiyotlar ro`yxati bilan birgalikda bеrilgan.
“Naqqoshlik” o`quv mеtodik qo`llanmasining asosiy maqsadi siz
yoshlarni qadimiy va maftunkor naqqoshlik sirlaridan boxabar etib,
ustoz va shogird milliy an'analarini davom etishiga, naqsh
kompozitsiyalarini mustaqil ravishda tuzish orqali ularni mos ravishda
qo`llay olish qoidalarini o`rgatishga qaratilgan.
| 