8
Tarixdan har bir davr naqqoshlik san'atining rivojiga o`zining
salmoqli hissasini qo`shib, uning yanada rivojlanib,
taraqqiy etishiga
zamin yaratib kelgan.
Surxandaryodagi Fayoz – tepa (I-II asr). Dalvarzin-tepa (II-asr).
Xorazmdagi tuproq – qal'a (III-asr) devorlari ham turli rasm va
naqshlar bilan bezatilganligi bizga ma'lum. VI – VIII asrlarga oid
Afrosiyob va Varaxsha saroylarining devoriy suvrat qoldiqlari esa
birmuncha yaxshi saqlanib qolgan. Ajdodlarimiz bu kabi devoriy
rasmlarda: insoniylik, baxt ona tabiatga cheksiz munabbat, shodlik,
mehr va yovuzlik kabi sifatlarni rang va
chiziqlar yordamida unsuz
tovushlar orqali ifodalashgan.
VIII asrning boshlarida O`rta Osiyoga islom madaniyatining kirib
kelishi, badiiy bezak – naqqoshlik san'atining yanada rivojlanishiga
sabab bo`ldi. Mahobatli rasmlardagi jonli mavjudotlar o`rnini tabiat
tasvirlari, o`simliksimon va geomеtrik elementlar ishtirokidagi naqsh
namunalari egalladi. Arab yozuvlari o`zlashtirilib, bezakli (epigrafika)
uslub paydo bo`ldi.
IX asrlarda ganchkorlik, Yog‘och o`ymakorligi, naqqoshlik,
g‘isht tеrish, kitob bezagi san'atlari yanada rivojlandi. Buyuk
allomalar, Bеruniy,
Ibn Sino, Mahmud Qoshqariy va boshqalarning
ilmiy, tibbiy, ma'naviy hamda qur'on oyatlari zarxal naqshlar bilan
bezatildi. Naqqoshlikda turli shakllar, gul elеmеntlari va rang
tuslarining ramziy falsafiy ma'nolari kеngroq ifodalana boshlandi:
Kvadrat – abadiylik, mustahkamlik.
Quyosh – hayot ramzi.
Zirk guli (gulsafsar) osoyishtalik va uzoq umr.
Olma – muxabbat ramzi.
Shеr – mardlik, adolat va kuchlilik ramzi.
Xumo – baxt keltiruvchi qush.
Yashil rang – ona zamin.
havo rang – musaffo osmon.
O`rta Osiyoga bostirib kelgan Chingizxon (XIII asr) qo`shinlari
madaniy hayotni birmuncha izdan chiqardi.
Temur va Temuriylar davriga kelib esa ilmu-fan, madaniyat va
san'at keskin rivojlandi. Ko`plab tarixiy
inshoatlar qurilib ular
koshinpazlik, unvonli sеrhasham yozuvlar va turli o`yma naqshlar
bilan bezatildi.
9
Nusxa ko`chirish (hattotlik) kitobat (miniatyura) san'atlari yanada
rivoj topdi. Mirak Naqqosh, Kamoliddin Behzod , Mahmud Muzaqqib
kabi ko`plab naqqosh – musavvirlar; Abdurahmon Jomiy, Alishеr
Navoiy, Amir Xusrav Dehlaviy, Nizomiy Ganjaviy va ko`plab buyuk
zotlarning asarlarini ajoyib tasvir va naqshlar bilan bezaganlar.
XVI-XVII asrlarda Buxorodagi Abdulazizxon madrasasi (XVI
asr) Baland masjid (XVI asr) Xo`ja Zayniddin xonaqosi (XVI asr)
Samarqanddagi Tillaqori madrasasi (XVII asr) va Zarhal naqshlar
(kundal texnikasi) bilan bezatildi. Bu usul “mag‘zi soxta” deb ham
yuritiladi.
Naqqoshlikda lojuvard, yashil, qizil, tilla hal bo`yoq tuslarini
o`zaro bog‘lanishi asosidagi “turunj” namoyon,
girix usullaridan
tashkil topgan naqsh namunalari ko`plab ishlangan.
Naqqoshlik san'atida o`ziga xos naqsh maktablari shakllana
boshlandi. Ko`plab xalq ustalari yеtishib chiqib faoliyat ko`rsatdilar.
XX asr boshlarida naqqosh ustalar: Olimjon Qosimjonov, usta
Shеrali Xoji, Rauf Nazarov, ustazoda Yoqubjon Raupov, Vakil va
Sobir Isayevlar Toshkentdagi Romanovlar saroyini,
hozirgi xalq
amaliy san'ati muzeyi binosini (sobiq Polovtsev uyini) va boshqa
binolarni sharqona naqsh namunalari bilan bezadilar. 1947 yilda qurib
bitkazilgan O`zbekiston Davlat opеra va balеt katta teatri binosining
bezak ishlarida usta Vakil va Sobir Isayevlar, Yoqubjon Raupov,
Olimjon Qosimjonov, Jalil Hakimovlar samarali mehnat qildilar. Teatr
10
binosini 1966 yilda qayta ta'mirlash ishlarida ham mohir usta Jalil
Hakimovning xizmatlari katta bo`ldi.
Yangi naqsh kompozitsiyalarini odatda naqqosh ustalar chizib
bеradilar. Ular xalq amaliy san'ati
turlari uchun chiziluvchi
naqshlarning kompozitsion tuzilishini, chizish, o`yish, tikish usullari
va pardoz bеrish qoidalarini yaxshi bilganlar. Naqqosh ustalar bir
vaqtning o`zida bir necha hunar turlarini ham egallab borganlar.
Masalan: Toshkentlik pargori usta Olimjon Qosimjonov, naqqosh Jalil
Hakimovlar Yog‘och o`ymakorligini, Xivalik Abdulla Boltayev
naqqoshlik, koshinpazlik, misgarlik kabi hunar turlarida erkin ijod qila
olganlar.
Handasaviy naqsh kompozitsiyalari, girixlarni tuzuvchi ustalarni
naqqoshlikda girixkor, katta ustalar deb atashgan. Geomеtrik
naqqoshlarni gumbaz mehrob va turli assimеtrik shakllarda qo`llab
ishlash ancha murakkab ish sanaladi.
