Mavzudagi barcha ma’lumotlar Fundamentals of occupational safety and health / Mark A. Friend and James P.Kohn.—4th ed. 12 bobidan olingan.
1966 yilda olov Londonni qamrab olgan va bir necha kun avj olgan. Shu damda London, uchqun sal tegishidan yonayotgan o’rta asr binolari yelimi bilan qoplangan, g’ishtli – yog’ochli shahar bo’lgan. Puding - Leyndagi mexmonxonadan o’t, neft, yo’qilg’i va yonuvchi mahsulotlar bilan to’la bo’lgan, qirg’oq qoshidagi omborxonalarga, Temz – Stritga o’tgan. Shu kabi katta yong’in vaqtidagi oddiy yordam murojaati, yong’in yo’lidagi har bir binoni yo’q qilishi kerak edi, biroq shahar hokimi tiklanishning ulkan qiymatidan xavotirlangan. O’sha davrdagi qurilish normalari va qoidalari yo’qligi bois, uylar ko’pincha ko’chalar chekasida qurilgan. Ikkinchi va keyingi qavatlar ko’pincha konsol qavatlar bo’lgan, tepa qavatlari ko’chaning u tomonidagi uylarga deyarli tegib turgan. Qurilish normalari va qoidalari, yong’in xavfsizligining birinchi misollari shu tabiiy ofat natifasida yuz bergan. 1760 va 1840 yillar o’rtasidagi davrda tarix kuchli ta’surot qoldirgan texnologiya doirasidagi yutuqlarning guvohi bo’lgan.
Doktor Persival Pott (1775 yil atrofida) saratonning birinchi shaklini aniqladi. Lanset bargizubdagi moyak xaltasida bo’ladigan saratonni kuzatgan va uning bitum va qorakuyaga ta’siriga bo’lgan munosabatni aniqlagan. Ushbu topilma ko’plab qoidalar yaratilishiga sabab bo’lgan, u 1788 va 1875 yillar o’rtasida qabul qilingan, Lanset Bargizub Akti deb atalagan. Taxminan shu vaqtda, bir nechta sanoatchilar o’z ishchilarining farovon hayoti haqida qayg’ura boshladilar.
Tegirmon egasi, Ser Robert Pil, ko’pincha zavodda mavjud bo’lgan, chidab bo’lmaydigan ish shart – sharoitlari haqida Angliya Parlamentini xabardor qildi. Yetimlarning xizmati sanitariya – gigiyena sharoiti bo’lmagan mashaqqatli vazifalarni bajarishda foydalanilgan. Uning ushbu achinarli sharoitlarni o’rganishi, badavlat kishining o’rtacha yoshi 44 yosh bo’lganda, ishchilar sinfining o’rtacha umrining uzoqligi, 22 yilni tashkil etishini ko’rsatdi. Texnologiya rivojlanishi va sanoat inqilobi sari mehnatni va sog’liqni saqlashning xavfi oshishi tahdidi keldi. Mexanik tekstil uskunalarining, metal quyish pechkasi, par mashinasiinnovatsiyasi va boshqa ko’plab ixtirolar yangi va yanada xavfli ish muhitini yaratdi. Zavod va boshqa ish joylari harakatlanuvchi kamarlar, shkivlar va tishli g’ildiraklar labirintiga aylandi. Inson tuyg’ulari bug’lar, zaharli bug’lar, shovqin va issiqning hujumiga duchor bo’ldi. Salomatlik va xavfsizlik muammosi ishchi kuchiga katta sondagi ayollar va bolalar kirib kelishi og’irlashtirdi. Uzun ish kunlari, antisanitariya sharoiti, va talabchan jismoniy mehnat shu yangi ish kuchi uchun jarohat va kasalliklarning ehtimolini oshirdi.
Sanoat inqilobining tongida, Angliyada Charlz Tekra mehnat va sog’liqni saqlashga qiziqib, sanoat, tijorat, hayotiy odatlar, fuqarolik holat, va boshqa salomatlik hamda umr uzunligiga ta’sir ko’rsatadigan kasblarni o’rgana boshladi. Ingliz olamidatibbiyotning professional prinsiplarini ishlatib, sanoat tibbiyoti amaliyotini aniqlagan, u birinchi shifokor bo’ldi. Uning asarlari jamiyatni yangi ishchi sinfining mushkul holati haqida xabardor qildi. 1842 yilda Edvin Chedvik, britaniyalik advokat va sanitariy shifokori, uning “Buyuk Britaniya aholisining mehnatchilarining sanitar sharoitlari” ma’ruzasida zavod ishchilarining mushkul sharoitlarini tasvirlab berdi. U shaharlarda umr davomiyligi, qishloqlarga qaraganda kam ekanligini, hamda havo ifloslanishi haqidagi xulosasini yozib qo’shdi.
Qo’shma Shtatlarda sanoat inqilobi 19 asrning boshida boshlandi, modomiki Yangi Angliyada zavod va fabrikalar ishga tushdi. Louellda, Masachusets shatatida, olti va o’n yoshdagi yosh ayyol va qizlar, uzoq vaqt ishlaganlar, ko’pincha ertalabki soat beshdan kechki soat yettigacha. Ularning ishi qo’llari harakatdagi mashinalar boshqaruvimexanizmiga yaqin joylashishini talab qilgan. Ko’pchiligi yaralangan yoki harakatdagi tishli g’ildirakdan, va tekstil mashina shkivlaridan shikastlangan.Ularning barmoqlari kesilgan yoki shunchalik shikastlangan edi, oqibatda mashinani saqlovchi qonunlar qabul qilingan edi. Metallurgiya sanoati qazilmasida o’lganlar soni tekstil sanoatida o’lganlar soni kabi ko’p bo’lgan. 1877 yilda Masachusets xavfli uskunalar kafolatini talab qiladigan, ish beruvchining harakatini va javobgarligini bog’lagan qonunni qabul qildi.
Qo’rg’oshin va simobning kabi zaharli metallar ta’siri yuzlab yillar davrida professional sog’liqning muammosi bo’lgan. Texnologik ixtirolar yangi va noyob xavflarni kiritdi. Texnologiyaning dizayn va ish o’rindagi dramatik o’zgarishlar, boshqa ixtirolar qatorida salomatlik holati va xavfsiz ish o’rinlarining yaxshilanishiga olib keldi. Bugun ishchilar ish joyida, ko’p yillar oldin, ota-bobolari kabi xavflarga mubtalo bo’lishlari mumkin. Zavodning qarovsiz qolgan, barmoq va qo’llarni shikastlaydigan tishli g’ildiraklar, bilak va qo’llar jarohatiga olib kelluvchi ofis elektron uskunalariga oz’gartirilgan. Ishchilar hali hamon kimyoviy va zararli havflarga to’qnash kelmoqdalar. Buni G’arbiy Virjiniyadagi, Tri –Mayl – Aylendida, Karbid Soyuzi Institutida yuz bergan sanoat halokatlar tasdiqlaydi. Hozirgi mehnatni va sog’liqni saqlash sharoitlarining murakkabligi ish jarayonidagi zamonaviy texnologiyalari murakkabligi bilan bog’liq. Ushbu sohada amaliyot qiladiganlar inson xavfsizligini ta’minlovchi va tashkilot manbalari uchun kerak bo’lgan, keng bilimlar spektri va malakasini rivojlantirishlari lozim. Ushbu bilimlar asosi o’zida shu sohada foydalaniladigan, asoslangan terminlar va tasavvurlar tushunchasini mujassam qiladi. Undan tashqari, mehnatni va sog’liqni saqlash professionallari o’z vazifalarini samarali bajarish va xavfsizlik maydonidagi majburyatlar uchun lozim bo’lgan malakaga ega bo’lishlari kerak.
|
