1.2. Oqıtıw qurallarınıń sisteması.
Oqıtıw quralları: Tábiyǵıy, súwretlew jáne awızeki yaki verbol qurallarǵa bólinedi. Oqıtıw quralların 3 túrge ajıratıw biliwi teoriyasına jáne oqıwshılardıń bilim dárejesiniń rawajlanıwı statiyalarına sáykes. Biologiya kursına kiriwshı oqıw pánderin oqıtıw 5-klasstan bastanadı. Bul oqıwshılardıń óspirimlik dáwirine tuwrı keledi. Óspirimlik dáwirinde balalardıń biliw processinde kórgizbeli háreket ústinlik qıladı. Keshki óspirimlik dáwirinde súwretlew kórgizbeli tiykarında pikir júritiw, yaǵnıy, tábiyiy zatlarǵa emes, olardıń súwretlerine tiykarlanıp qabıl etiw, oy payda etiwi rawajlanadı. Joqarı klass oqushılarınıń aqlıy processinde abstrakt-ámeliy oy jetekshi rol oynaydı. Tálim qurallarınıń hámmesi biologiya mazmunı jáne oqıw processiniń shólkemlestiriwi usılların kórsetedi.
Tábiyǵıy kórgizbe quralları – mikropreparatlar, tiri yaki fikserlengen ósimlik, haywanlar olardıń ayırım bólekteri, kollekciyalar, tuliplar, gerbariyler, biosistemalar (toǵay, taw aldi, jaylaw, shól) bolıp, olar men oqıushılar tikkeley sabaqta yaki ekskursiya waqtında tanısadı. Tábiyiy kórgizbeli quralları tek kóriw arqalı emes, ses esitiw iyis, dám biliw organları járdeminde qabıl etiledi. Tábiyiy kórgizbeli quralları ornına súwretlew kórgizbeli quralları ayırım waqıtları sonday-aq kletka, organizm, ekosistemalar dúzilisi, elementterdiń periodlıq aylanıwına jáne tablicalar, sxemalar, elementler fotosúwretlerden paydalanıladı. Kompyuter multemediyalar, súwretlew, kórgizbeli ayrıqsha toparı esaplanadı.
Awızeki yaki verbal quralları-bular sabaqlıqlar, ilimiy hámmege birdey kitaplar, oqıtıw shınıń sózi, televidenie yaki kino kadrlardaǵı diktor teksti, kompyuter dástúrleri (videokadrlar, model`lar) tekstter, didaktik kartochkalar.
Tábiyiy yaki súwretlew quralların oqıwshı tárepinen qabıl etiliwi olar ústinde baqlaw ótkiziw yaki process háreketi járdeminde ámelge asadı.
Mekteplerdıń ótkizilgen arnawlı psixolog, pedagogik tájiriybeler ótkiziw nátiyjeliginiń asıwı kóp tárepten oqıwshı sezgi organları qatnasa, onı ózlestiriw sonshalıq puxta boladı. Bul process álle qashan didaktikanıń kórsetpeli principinde óz kórinisin tapqan Ya.A.Kominskiy oqıtıw da oqushınıń hámme seziw organların jámlestiriw didaktikanıń «altın qaǵıydası» dep aytqanı orınsız emes. Orta ulıwma tálim oqıw orınlarında biologiyanı oqıtıw dıń hámme basqıshlarında kórgizbelilik tálim beriw quralı ekenligin umıtpaw kerek. Biraq «Kórgizbelik» atamasına taypalasqan halda jantasıw kerek, sebebi ol hár túrli pedagogik túsinikterdi ózinde sáwlelendiredi. Mısalı “Kórgizbelilik pricipi, kórgizbelilik oqıtıw quralları”, “Kórgizbelik qural” túsiniklerin parıqtay biliw kerek.
Kórgizbelilik principi degende biologiyanı oqıtıw processinde oqıtıw shi ámel qılatuǵın didaktik principi túsiniledi. Kórgizbelilik bir waqıttıń ózinde seziw, logika, konkret, abstrakt oli men biliwdi ózinde birlestirip abstrakt oydıń rawajlanıwına járdem beredi jáne kóp hallarda tayanısh esaplanadı. Kórgizbelilik oqıtıw quralı sıpatında oqıtıw shılardan statistik jáne dinamik obrozdı payda etiwge qaratılǵan boladı. Kórgizbeli oqıtıw quralı óz mazmunına qarap, kórgizbeli qural túsinigine jaqın, biraq kólemine qarap oǵan salıstirǵanda keń. Mısalı: puwlanıwǵa tán tájiriybe yaki telekórsetiw, klass taxtasına islengen súwret kórgizbeli quralı bolıp kórgizbelik qural esaplanbaydı.
Kórgizbeli qural bul sabaqtı oqıtıw shı tárepinen qollanılǵan konkret zatlar. Ol tulıp, kollekciya, gerbariy, tiri ósimlik, haywan, tablicadaǵı súwret, sxemalar sonday-aq mulyajlar, diafil`mler, tarqatpa material, didaktik kartochkalar kórinisinde boladı. Úyrenilip atırǵan zat hádiyselerdiń biologik mazmunın sáwlelendiriwshı kórgizbe quralları oqıtıw tiykarǵı quralları hár qıylı áspablar sonday-aq probirka, kolba, tárezi jáne sol siyaqlılar qosımsha quralları esaplanadı. Oqıtıw nátiyjeliligin asırıwda ámeliy shınıgıular jáne kórsetiletuǵın tájiriybelerdi ótkiziwge járdem beriwshı tiykarinan mikroskoplar, lupalar, shtativler reaktivler áspablardı ısıtıwshı áspablar, pincit, prepraval iyneler, oqıtıw dıń texnik quralları kodoskoplar, televizorlar, kompyuterlar, dawıs jazıwshı jáne esitiriwshı apparatlar magnitafonlar oqıtıw qurallarına kiredi.
Texnik quralları arasında audiovizual há basqa tábiyiy súwretlew quralları usı men ústinlik qıladı. Olar úyreniwi atırǵanda hádiye processlerdiń hámme basqıshların izbe-izlik penen kórsete aladı. Telekórsetiwlerdiń biologiyanı oqıtıw da paydalanıw tiri tábiyattaǵı waqıya, hádiyselerdi klassta úyreniw sıpatın bir neshe márte asırıw imkanın beredi. Oqıtıw processinde kompyuterlerdi qollanıw oqıw materialın óz betinshe ózlestiriw jáne baqlaw imkanın tuwdıradı.
|
