|
%збекстан Республикасы Халы3 т1лим 71зирлиги !жинияз атында2ы Н5кис М1млекетлик педагогикалы3 институты
|
| bet | 5/8 | | Sana | 25.06.2024 | | Hajmi | 228,5 Kb. | | #265637 |
Bog'liq Otepov Jahanger İbaydulla ulı3) Ren`ler haqqinda tu`sinik
Ren`lerdi u`yreniw ushin ren`taniw ilimi tiykarlari menen tanisiw za`ru`r. Ta`biyatta belgili bolg`an ren`ler tiykarg`i ren`ler ja`ne quramali ren`ler bolip bo`linedi. Bunnan tisqari ren`ler gammalari, qarama-qarsi yag`niy kontrast ren`ler, bir-birine u`ylesimli bolg`an bir nyuansli ren`ler h.t.b. larg`a bo`linip u`yreniledi. Endi usi aytilg`anlardi anig`iraq da`rejede u`yreniw kerek.
Ta`biyattag`i ren`ler o`z qa`siyetlerine qaray eki tu`rge: axromatik ha`m xromatik yamasa ren`siz ha`m ren`li bolip bo`linedi.
Axromatik ren`lerge aq, sur ha`m qara ren`ler kiredi. Basqa ren`ler bolsa xromatik ren`lerdi quraydi. Olar o`z-ara aralastirilg`anda bolsa ja`ne bir qansha tu`sdegi ren`lerdi payda etedi. Birer bir xromatik ren`ge anig`iraq sur ren` qosilsa onin` suliwlig`i pa`seyip nursizlanadi. Bul jag`day ren`nin kem toyinganlig`inan derek beredi. Demek, ren`nin` toying`anlig`i yaki toyinmaganlig`i degende sur ren`ge salistirg`anda ren`lilik da`rejesi, tazalig`in tu`siniw kerek.
Ren` shen`beri ten` eki bo`lekke bo`linse, birinshi yariminda qizil, sari, sarg`ish ren`ler, siya ren` ha`m usig`an uqsas ren`ler tursa, al, ekinshi yariminda bolsa aspan ko`k, ko`k, ashiq ko`k, jasil ko`k ren`ler jaylasadi. Shen`berdin` birinshi yarimindag`ilar jilli ren`ler, ekinshi yarimindag`i bolsa suwiq ren`ler dep bo`lingen. Ren`lerdin` bunday ataliwina sebep-qizil, sari, toyg`in sari janip turg`an otti, qizip turg`an temirdi, shoqti elesletedi, ol aspan ko`k, ko`k, jasil ren`ler muzlardi, suwdin` ren`lerin esletip turadi.
Bul eki spektr ren`leri u`steme-u`sti tu`sirilse, ren`ler bir-birine qosilip quramali ren` payda etedi. Misali: qizil ren` aspan ko`k, siya tu`rlerdegi ren`lerm enen aralastirilg`anda ju`da` suliw tu`stegi ashiq qizil, toq qizil, sap-sari ren`lerdi payda etedi. Bir-biri menen aq ren` beretug`in spektrli ren`ler qosimsha yaki toliqtiriwshi ren`ler dep ataladi. Sebebi, olar aq ren`di payda etkenge shekem bir-birin toliqtiradi. Bunday ren`lerge sari, aspan ko`k, qizil, siya ren`, jasil ren`ler kiredi.
Boyawlardin` qosiliwi menen spektrliq ren`lerdin` qosiliwi arasinda pariq bar. U`sh tiykarg`i spektrlik ren`-qizil, jasil ha`m aspan ko`k aralastirilg`anda aq ren` payda boladi. Spektrdin` sari ha`m aspan ko`k ren`leri qosiliwi na`tiyjesinde aq ren` payda boladi. Biraq sari ha`m aspan ko`k boyawlari qosiliwinan bolsa qara ren` payda boladi.
Demek, eki ren`di optikaliq aralastiriw na`tiyjesinde aq yaki og`an jaqin ashiq ku`lren` (sur) payda etetug`in ren`ler o`z-ara toliqtiriwshi (qosimsha) esaplanadi. Misali, toq qizil ha`m jasil, jasil-ko`k ha`m siya ren`, qizil, sari, aspan ko`k, sarg`ish jasil ha`m ashiq siya ren`ler o`z-ara toliqtiriwshilar bolip tabiladi.
Ku`ndelikli turmisimizda, turmisliq ta`jiriybe tiykarinda belgili bir buyim ha`m zatlardin` o`zine say ren`leri an`imizg`a sin`ip baradi (paxta-aq, sho`pler-jasil, aspan-ko`k, ten`iz-ko`k, ot-sari h.t.b.lar). Bul ren`ler buyim ha`m na`rselerdin` jeke ren`i bolip esaplanadi. Biraqta, buyim ha`m na`rselerdin` jeke (menshikli) ren`leri ha`r tu`rli jaqtiliq ta`sirinde o`z-ara o`zgeriwshi qa`siyetke iye. Qarama-qarsi ren`lerdin` ta`sirinede buyimnin` ren`i tu`rlishe ko`rinedi. Qizil ortaliqtag`i sur ren` buyim ko`gis-jasil tu`ske kiredi, al jasil ortaliqta bolsa-ashiq qizg`ish (rozoviy), sari ren`degi ortaliqtag`i-ko`gis bolip o`zgeredi.
Qizil qag`azdan do`n`gelek formadag`i bo`lekti qirqip alip, oni sur ren`li qag`azdin` u`stine qoyilsa sur ren`li qag`az jen`il jasilsimaq ren`ge kiredi. Eger qizil do`n`gelek qag`azdin` ornina jasil ren`li qag`azdan do`n`gelek qoyilsa, onda sur ren`li qag`azda qizg`ish tus payda bolg`anlig`in ko`riwge boladi. Ha`r bir jag`dayda da qarama-qarsi ren`lerdin` tu`sleri (qosimsha) payda boladi. Sol sebepli da ta`biyatta «buldirag`an» neytral ren`ler ushiraspaydi. Ha`tte buyimlardag`i sayalar da na`zik jen`il ren`ler menen toying`an. Bir-biri menen jaqin turg`an qosimsha ren`ler o`zinin` jarqinlig`in ku`sheytiredi (qosimsha ha`m qarama-qarsi ren`ler bull-qizil ha`m jasilsimaq- aspan ko`k, aspan ko`k ha`m siya ren`, sari ha`m ko`k, sarg`ish-jasil ha`m ashiq siya ren` (sireneviy), jasil ha`m a`lwan ren`). Buyimlar ren`leri baqlawshidan uzaqlasqan sayin da o`zgeredi (bull jerde hawa perspektivasin yadqa tu`siremiz).
Joqarida sanap o`tilgen ta`sirler na`tiyjesinde buyimlardin` ren`leri, ren`lerdin` tu`sleri boyinsha da, jaqtiliq boyinsha da, toyinlig`i boyinsha da, yaki usi u`sh qa`siyetler boyinsha bir waqitta o`zgeriwi mu`mkin. Bunday o`zgergen ren` endi buyimnin` jeke, yag`niy menshikli ren`i emes, al sha`rtli ren`i bolip esaplanadi.
Ha`wesker su`wretshiler a`dette joqarida ko`rsetilgen sha`rtli o`zgerislerdi sezbeydi. Olar tu`rli jag`daylarda da buyimnin` jeke ren`in ko`redi. Jasalma elektr jaqtilig`i tu`sip turg`an aq qag`azdi olar tap ta`biyg`iy jag`daydag`iday aq dep ataydi, rasinda bolsa jasalma jaqtiliqta ol sari yaki qizil-sari tu`slerde ko`rinedi. Dem alis bag`larinda aldi ha`m arqa ko`rinisdegi tu`rli terekler ren`leri tu`s boyinsha da, jariqliq boyinsha da toying`anlig`i boyinsha o`zgeredi. Ja`ne bir misal retinde ko`rip shig`amiz.
Ta`jiriybesiz su`wretshi sari almag`a qarasa, onin` toyg`iniraq jerip tap jariq jeri siyaqli sari ren`de ko`redi, biraq jaqtilig`i ha`m tu`si boyinsha saya jerdi almanin` ren`i o`zgeredi. Ja`ne aytip o`tetug`in jeri, ha`wesker su`wretshi tek g`ana ren`lerdi, al buyimnin` formasinin` perspektivaliq o`zgerislerinde sezbeydi. Jas balalar sizg`an su`wretlerge diqqat awdarsaq, olar perspektivaliq o`zgerislerdi sezbesten, u`ylerdi tuwri mu`yeshli etip, uzaq araliqtag`i buyimlardi bolsa kishireytirip siziwdi bilmesten su`wretleydi.
Buyimlardin` forma ha`m ren`lerinin` haqiyqiy ha`m ta`biyg`iy jag`daylarin ko`riw ha`m qabil etiw a`detin psixologlar a`detiy ko`riw dep ataydi. Insanlar buyimlardi ko`riwde ha`m qabil etiwde tek gana tu`rli u`lkenlik ha`m ren` daqlarin ko`re bermeydi, al na`rselerdi haqiyqiy konstruktivlik du`zilisi ha`m ren`lerin de usi qatarda qabil etedi.
A`detiy ko`riw na`tiyjesinde ha`wesker su`wretshiler qatar «kolorit» xarakterdegi qa`telerge jol qoyadi. Olar hawa bu`lt bolg`an ku`nleri jerdegi qardin` su`wretin saliwda aq ren`nen basqa ren`lerdi ko`rmeydi. Jasil japiraqlar yaki sho`pler ku`nnin` ren`lerindegi bir qiyli jasil, tap olarda aspannin` aspan ko`k tu`si ha`mde ta`biyg`iy jariqliqtin` o`zgeriw ku`shi o`zinin` ta`sirin o`tkizbey atirg`anday.
Ta`jiriybeli ren` su`wretlewshi ha`r qanday buyim ha`m na`rsenin` sha`rtli ren`in` ko`re biliwi ha`m sheberlik penen su`wretley aliwi za`ru`r. Sonda g`ana tamashago`y do`retpenin` xaqiyqiy o`mirdegi ko`rinisin tamashalawg`a muyassar boladi. A`yne sha`rtlilik ren`leri haqiqiy jivopis`tin` tiykarg`i su`wretlew usili bolip esaplanadi.
Ta`jiriybeli su`wretshiler jaqtiliq ren`leri ta`sirindegi ta`biyatta bolip atirg`an na`zik o`zgerislerdi de boyawlar ja`rdeminde sheberlik penen su`wretleydi. Egerde biz tu`ngi ay nurinda su`wretlengen bir qatar do`retpelerdi ko`zden o`tkersek, ha`mmesinde ko`gis-jasil tu`sler jiyindisin ko`remiz, quyash batiwi yaki aqsham waqtinda, jasalma elektr nurinda jaqtilandirilg`an su`wretlerde sarg`ish-qizil ren`ler yaki qizg`ish kolorite ko`riwge boladi.
V.Serov, I.Repin, M.Nabiev, U.Tansiqbaev, R.Axmedov, A.Mwminov, I.Haydarov, P.Ben`kov, Z.Kovalevskaya, N.Kashina, B.Serekeev, J.Izentaev, Q.Saipov, B.Ta`jimuratov, B.Tog`izbaevlardin` ko`plegen shig`armalarinda jasalma elektr jaqtilig`i quyash batiwi, aydin kesh yaki bultli hawada buyum ha`m na`rselerdegi sha`rtli ren`lerdi joqari da`rejede su`wretlegeninin` guwasi bolamiz.
Ayriqsha mazmung`a iye bolg`an natyurmort kartinasin jaratiw haqqindag`i pikir su`wretshi qiyalinda uzaq waqit dawam etken baqlawlar yaki birer na`rseden yamasa ha`diyseden ta`sirleniw na`tiyjesinde tosattan payda boliwi da mu`mkin. Biraq ha`r eki jag`dayda da su`wretshinin` ko`z aldinda bolajaq natyurmort tolig`i menen gewdelendi ha`m og`an say na`rseler tanlap, itibar menen jaylastiriw haqqinda pikir ju`ritiledi. Sonnan son` ja`rshemshi, qaralama eskizler siziladi ha`m usi eskizler tiykarinda kompozitsiya du`ziledi.
Naturadan su`wretlep atirg`an ren` ko`rinisi koloriti ku`nnin` qaysi waqtinda, qanday jaqtiliq orayi menen jaqtilindirilg`anina baylanisli boladi. Belgili rus su`wretshisi, pedagog P.P.Chistyakov usi ma`sele boyinsha «Ren`lerdi aniq ko`riw ushin, ta`biyat nizamliqlarin biliw kerek. Bilim ko`riwge ja`rdem beredi» degen ma`sla`ha`t beredi.
|
| |
