|
%збекстан Республикасы Халы3 т1лим 71зирлиги !жинияз атында2ы Н5кис М1млекетлик педагогикалы3 институты
|
| bet | 4/8 | | Sana | 25.06.2024 | | Hajmi | 228,5 Kb. | | #265637 |
Bog'liq Otepov Jahanger İbaydulla ulı2) Su`wret saliw nizamlari
Su`wret saliw boyinsha bir katar nizam ha`m qag`iydalar islep shig`ilg`an. Usi nizamliliqlar ha`mde ta`biyatti gu`zetiw su`wretshinin` do`retiwshilik islerinde ja`ne su`wret saliwdi u`yreniw barisinda alip barilatug`in waziypalardi orinlawda tiykarg`i talap ha`m islew kurali bolip esaplanadi. Su`wret saliwdi u`yreniw ushin en` da`slep perspektiva nizamin u`yreniw za`ru`r. Su`wreti salinip atirg`an buyim, usi buyim qaysi ta`repinen su`wretlenip atirganina qaramastan (uzaqtan, jaqinnan, joqaridan, pa`sten, tuwridan yaki bir shetten) su`wret saliwshig`a o`zgerip ko`rinedi.
Misali, geometriyaliq dene bolg`an kubti alayiq. Kubtin` anaw yaki minaw ta`repke burip turip, onin` ta`replerinin` perspektivaliq o`zgerip atirg`anin baqlawimizg`a boladi. Ja`ne bir misal, temir jol rel`slarinin` ko`rinisin alayiq. Bul ko`riniste temir jol rel`sleri, ag`ash stolbalar ha`m ken`liktegi basqa formalardin` bizden uzaqlasqan sayin kishireyip, bir noqatqa tutasip ketiwin ko`riwimizge boladi. Turmista o`z-ara parallel bolg`an rel`sler hesh qashan bir-biri menen tutaspasa da, perspektiva nizamina ko`re, olar bizden uzaqlasqan sayin bunday jag`daydi baqlawimiz mu`mkin boladi. Bul perspektiva nizamina tiykarlang`an halda bolip o`tkenin ko`remiz.
Buyimlardi tegislikte haqiyqiy su`wretleniwde su`wretshi perspektiva nizamina tikkeley qatnasta boladi. Bul jag`daydi bilay dep tu`sindiriwge boladi: «Ta`biyattag`i barliq buyimlar qanday formag`a iye bolmasin, perspektiva nizam ha`m qag`iydalarina boysinadi».
Perspektiva nizamlarin toliq u`yrenip, ha`r qanday buyimnin` ko`riner ha`m ko`rinbes ta`replerin duris su`wretlew mu`mkin. Perspektiva nizamlarinin` tiykarg`i qa`siyetleri sonda-buyimlar qanday u`lkenlikte bolmasin, su`wret siziwshidan uzaqlasqan sayin ha`m tegislikte qanday jaylasqanina qarap perspektivaliq qisqarip baradi.
O`z na`wbetinde, perspektiva nizami haqiqiy su`wret saliw baslawish bilimleri bolg`an «su`wret tegisligi», «buyim tegisligi», «ko`riw maydani», «ko`riw nuqtasi», «gorizont sizig`i» qusag`an nizamliliqlar menen tig`iz baylanisqan boladi.
Su`wret tegisligi dep su`wreti sizilip atirg`an natyurmort, peyzaj, portret ha`m basqalar menen su`wretshi arasindag`i bolg`an bosliqqa aytiladi.
Fiziologiyaliq ta`repten qarag`anda, jariqliq su`wreti salinip atirg`an buyimg`a tu`skende, su`wretshige buyimnin` anaw yaki minaw bo`legi ko`rinedi. Sonnan keyin g`ana su`wretshi oni tu`sinip, su`wretlewge o`tedi. Su`wret tegisligi su`wretshi menen natura ortasinda tutastiriwshi qural bolip xizmet etetug`inin aytip o`tiw kerek.
Buyim tegisligi –su`wreti salinip atirg`an buyim jaylasqan tegislikke aytiladi. Stol, pol, jer ha`m basqa siziw ushin paydalanatug`in maslama buyim tegisligi waziypasin o`tewi mu`mkin.
ko`riw maydani ha`m ko`riw mu`yeshi su`wreti siziwshininin` ko`riw waqtinda su`wreti salinip atirg`an buyimdi qamrap aliwg`a aytiladi. Su`wreti sizilip atirg`an ob`ekt uzaqlasip barg`an sayin ko`riw maydani da ken`eyip baradi, bull bolsa su`wretlenip atirg`an ob`ekttin` barliq bo`lekleri aniq ko`riw ha`m su`wretlewge imka`niyat jaratadi. Biraq, ob`ektten ju`da` u`lken araliqta turip, ondag`i ha`mme bo`lekleri ha`m ko`lemlerin toliq ko`rinisli su`wretlew ju`da` qiyin. Kerisinshe, su`wretlenip atirgan ob`ektke jaqin araliqta turip ta usi ob`ekttin` ha`mme bo`leklerin ko`z benen ilip aliw ju`da` mu`mkin. Su`wretlew barisinda shamalaw arqali araliqti duris tan`lay aliw, ko`riw maydanin duris belgilew su`wretshiden sheberlik talap etedi. Ko`pshilik jag`daylarda su`wretshiler su`wretlenip atirg`an predmet u`lkenliginin` u`sh ele ko`beytirilgenine ten` araliqta turip su`wret saliw kerek. Misali: insannin` tulg`asin (qa`wmeti) toliq su`wretlew ushin su`wretshi naturadan shama menen bes-bes yarim metr araliqta turiwi kerek. Sonda g`ana ol su`wretti toliq ko`z aldina keltirip, waziypani aniq orinlawi mu`mkin.
Gorizont sizig`i dep, ko`z biyikliginen o`tetug`in nurg`a aytiladi . Qag`azdi gorizontal` jag`dayda ko`zimiz da`rejesine shekem ko`terip, gorizont sizig`in aniqlawimiz mu`mkin.
1.Gorizont sizig`inan joqarida
2.Gorizont sizig`inan to`mende
3.Ko`zimiz nuri biyikliginde (gorizont sizig`i biyikligi da`rejesinde)
Gorizont sizig`i ha`r dayim ko`z nuri biyikliginen o`tedi. Eger biz joqariga shiqsaq ol biz benen ko`teriledi, pa`ske tu`ssek gorizont sizig`i da pa`ske tu`sedi.
Hawa perspektivasi dep buyimlardin` hawa (bosliq) ta`sirinde o`zgerip (yamasa qisqarip) ko`riwine aytiladi. Hawa –tiniq ortaliq. Biraq onin` tiniqlig`i ta`biyattin` tu`rli ha`diyseleri ta`sirinde o`zgeriwi mu`mkin. ma`selen : hawa izg`irlig`i, atmosfera basiminin` o`zgeriwi, hawadag`i shan`-tozan ta`siri, xawa bu`ltli ekenligi ha`m basqalar. Sonin` ushin su`wretlenip atirg`an ob`ekttin` hawa boslig`inda qanday jaylasqani ren`, qatnas, tu`s ha`m ondag`i ayirim bo`leklerdin` (aniq yaki buldirap ko`riniwi) ko`rinislerine keskin ta`sir etedi.
Hawa perspektivasi ob`ekttinin` ku`nnin` qaysi waqitta su`wretlep atirg`anlig`i (azang`i waqitta, ku`nduzi, keshqurun), jil pasillari (ba`ha`r, jaz, gu`z) ha`mde atmosfera o`zgeriwinde (quyashli yaki bultli hawa-rayi) mine usilarg`a qaray o`zgere beredi.
Hawa perspektivasinin` bir neshe tiykarg`i qag`iydalari bar bolip, olar to`mendegiler:
1.Su`wretshige jaqin bolg`an buyimlar aniq, uzaqtag`ilari bolsa uliwma ko`rinedi. Su`wrette hawani sezdiriw ushin jaqin araliqta jaylasqan buyimlardi aniq, uzaqtag`ilardi bolsa uliwma ta`rizde su`wretlew kerek.
2.Hawa boslig`inda (ken`liginde) jaylasqan buyimlar su`wret siziwshidan qa`nshelli uzaqta jaylasqan bolsa, sonshama buldirap ko`rinedi. Su`wrette hawa perspektivasin duris ko`rsetiw ushin uzaqta jaylasqan buyimlardi biraz jen`il, aldin`g`i qatardag`i buyimlardi bolsa aniq su`wretlew kerek.
3.Jaqin araliqta jaylasqan buyimlar hawada aniq ko`lemli bolip ko`rinedi, uzaqtag`ilari bolsa buldirapqirap ko`rinedi. Su`wretlewde de usi ta`rtipke boysiniw kerek.
4.Su`wret siziwdan uzag`iraq jaylasqan buyimlar atmosfera basimi ta`sirinde siya ren`, aspan ko`k ha`m ashiq tu`ste ko`rinedi. Hawa perspektivasin ja`ne de ku`shlirek ko`rsetiw ushin jaqin araliqta aniq ko`rinip turg`an buyimlardi aniq, uzaqtag`ilardi bolsa ashig`iraq tu`ste su`wretlew za`ru`r.
5.Aldin`g`i qatarda jaylasqan buyimlar haqiyqiy o`z tu`sinde (o`zinin` ren`i menen), uzaqtag`ilari bir qiyli bolip ko`rinedi. Hawa perspektivasinin` bul nizami su`wretshige jaqin araliqta jaylasqan buyimlardi aniq, uzaqtag`ilardi bolsa uliwma ta`rizde, buldirap turg`an qilip su`wretlew talap etedi.
Hawa perspektivanin bul nizam ha`m qag`iydalarina boysiniw oqiwshi ushin ju`da` a`hmiyetli. Joqarida ko`rsetip o`tilgen qag`iydalarg`a oqiwshi, qanday waziypa orinlawina qaramastan (portret, natyumort, peyzaj ha`m basqalar), a`mel qiliwi sha`rt ekenligin aytip o`tiw kerek.
Siziqli konstruktivli du`zilis-su`wreti sizilip atirg`an buyim a`piwayi yaki quramali boliwina qaramastan, ol konstruktiv du`ziliske iye. Buyimdi haqiyqiy su`wretlew ushin onin` siziqli konstruktiv du`zilisine itibar beriw maqsetke muwapiq. Ha`r qanday buyimda su`wretlewde siziqla konstruktiv du`zilitsin siziw onin` tiykarg`i bo`leklerinen ja`rdemshi siziqlar o`tkeriw joli menen a`melge asiriladi. Siziqli konstruktiv du`zilis arqali buyimdi duris su`wretlew perspektiva nizamlarina toliq boysiniw talap etiledi.
Buyimnin` ko`leminen tiskari biyikligi ha`m enine iye. Bunda buyimnin` qatnasi deyiledi. Bir neshe buyimlardan kuralg`an postanovkanin` o`z qatnaslarinan tisqari, u`lken-kishiligine karap, o`z-ara qatnaslari da esapqa alinadi. Realistlik su`wretlewde buyimlar qatnasin tuwri aniqlaw u`lken a`xmiyetke iye. Buyim qatnaslarin duris aniqlaw ha`m su`wretlew to`mendegidey usila a`melge asiriladi. Misali : a`piwayi gu`zeni alayiq. Onin` biyikligi enine qatnasta u`lkenlignin aniqlaw ushin qolg`a qalemni uslap uzatqan halda gu`zenin` kishi ta`replerinin` o`lshemin qa`lemde bas barmaq penen belgilep, gu`zenin` ba`lentligine qoyip o`lsheymiz. Son` usi tabilg`an qatnasti qag`azg`a belgileymiz.
|
| |
