O‘ZBEKISTON ZAMINI
4/2019
9
O‘zbekistonning sug‘oriladigan yerlaridan
yil bo‘yi foydalanish maqsadida tuproq-iqlim
sharoitiga mos oraliq ekinlarni g‘o‘za bilan
almashlab ekish fikrini birinchi bo‘lib, 1942-yilda
V.S.Malchigin ilgari surdi.
O‘.P.Umurzoqov,
A.J.Toshboyev,
J.Rashidov, A.A.Toshboyev [1], D.U.Ismaylov
[2] ning fikricha almashlab ekish, ekinlarni
to‘g‘ri joylashtirish, tuproqlarni bir-biri bilan
ixtisoslashtirilganda yerni fizik holati buzilmay,
tuproq unumdorligi oshadi.
N.Yu. Abduraxmonov, Sh.S. Mansurov
[3], M.M. Toshqo‘ziyev [4] larning tadqiqotlarida
ta’kidlanishicha, almashlab va navbatlab ekish
tizimlarini joriy etish, qishloq xo‘jalik ekinlarini
to‘g‘ri joylashtirish orqali yer resurslaridan samarali
foydalanish, tuproqlar unumdorligini saqlash va
qayta tiklash imkoniyatlari yaratiladi.
Agroiqlimiy hududiylashtirish tuproq va
iqlimning cheklovchi omillarini hisobga olgan
holda, ma’lum bir hududning issiqlik, yorug‘lik
va namlik resurslarini baholash asosida amalga
oshiriladi. Sug‘oriladigan dehqonchilik sharoitida
agrotuproqshunoslik hududiylashtirishda tuproqning
paydo bo‘lishi xususiyatlari bilan birga sug‘orish
davomiyligi, madaniylashganlik darajasi hamda
eroziya, ikkilamchi sho‘rlanish, sho‘rtoblanish va
toshlilik kabi salbiy voqealarning namoyon bo‘lish
darajalari ham hisobga olinadi. Sug‘oriladigan
dehqonchilik sharoitida asosiy ekinlarni - paxta
va kuzgi bug‘doyni joylashtirishda boshqa ekinlar
bilan almashtirishni ta’minlash kerak, chunki ularni
ekish tuproqda ko‘p miqdordagi organik moddalar
yig‘ib, tuproqning fizik xususiyatlarini va uning
mikrobiologik faoliyatini yaxshilaydi, natijada
tuproq unumdorligini va hosildorlikni saqlash va
oshirishni oshiradi, yerlardan samarali foydalanishni
ta’minlaydi.
Respublikamizda ilmiy tadqiqotlar
xulosalari asosida asosiy qishloq xo‘jaligi ekinlarini
qisqa almashlab ekish asosidagi respublikaning turli
hududlari tuproq va meliorativ sharoitlariga mos
ravishda joylashtirish tizimi ham ishlab chiqilgan.
Shu asosda qishloq xo‘jaligi ekinlarini optimal
joylashtirish va almashlab ekish muammolarini hal
etishning asosiy vazifalari belgilanadi.
Tadqiqot natijalari asosida ishlab chiqilgan
“Tuproq xossa-xususiyatlariga ko‘ra ekinlarni
joylashtirish” dasturiy ta’minot va uning hisoblash
algoritmlari bo‘yicha tanlangan hududlarning
qishloq
xo‘jaligi
ekinlarini
yetishtirishga
yaroqliligini baholashda qo‘llanilishining iqtisodiy
samaradorligi bo‘yicha dastlabki hisob-kitoblar
amalga oshirildi [5].
Toshkent viloyati Parkent tumani Zarkent
massivi jami ekin maydoni 4,8 ming gektar hamda
Sirdaryo viloyati Sirdaryo tumani Malik massivi
jami ekin maydoni 4,3 ming gektar bo‘lib, tanlangan
hududning qishloq xo‘jaligi ekinlarini optimal
joylashtirish bo‘yicha iqtisodiy samaradarligini
aniqlashda O‘zbekiston Respublikasi Qishloq
xo‘jaligi vazirligining 2023-yil 6-martdagi
45-son
buyrug‘iga
muvofiq
tasdiqlangan
“Yer tuzish, davlat yer kadastri va yerlarni
monitoringi buyicha loyiha - qidiruv ishlariga
vaqt me’yorlarining namunaviy to‘plami”dan
foydalanilib, sarf xarajatlar aniqlandi.
Ekinlarni
joylashtirish
natijalari
M: 1:10 000 masshtabdagi qishloq xo‘jalik elektron
raqamli xaritalariga tushiriladi. Dastlabki hisob
kitoblar bo‘yicha quyidagi natijalar olindi:
Respublika bo‘yicha jami 4,3 mln gektar
qishloq xo‘jaligi ekin yerlari mavjud bo‘lib,
mutaxassislar tomonidan ekinlar an’anaviy
usulda joylashtirilganda 2020-yil kalkulyatsiyasi
qo‘llanildi. Bunda har-bir mutaxassisi o‘rta hisobda
1 ish kunida 75 gektar (konturlarning o‘rtacha
maydoni 5-6 gektar bo‘lganda) jami maydon uchun
2 720 nafar mutaxassis talab qilinadi.
Tadqiqot
olib
borilgan
davrda
kalkulyatsiya 1 odam oy uchun yetakchi muhandis
5 053 622 so‘m (O‘zdavyerloyiha davlat ilmiy
loyihalash instituti ma’lumotlari).
Loyiha-qidiruv ishlarini amalga oshrish
uchun talab etiladigan xarajatlarni aniqlashda
quyidagi formuladan foydalaniladi.
