O‘ZBEKISTON ZAMINI
4/2019
51
oralig‘ida bo‘lib, eng kam miqdori (3,44; 4,33%)
chim va chim osti gorizontlariga tegishli bo‘lib
quyi tomon 9,99% gacha ortib boradi.
Janubiy
ekspozitsiyada
rivojlangan
karbonatli jigarrang tuproqlar kesmasining yuqori
qismi 0-5 sm lik chimli gorizontdan iborat bo‘lib
rangi to‘q sur tusli, chim osti gorizonti qo‘ng‘ir-
sarg‘ish-sur tusli bo‘lib, quyi tomon och qo‘ng‘ir-
sur, sarg‘ish-sur-oqish tus oladi.
Mexanik tarkibi o‘rta qumoqqa moyil,
og‘ir qumoq. Mexanik fraksiyalar tarkibida
chang zarrachalari qum zarrachalariga nisbatan
ancha ko‘p. Il zarrachalarining eng ko‘p miqdori
(13,2%) 19-45 sm lik gorizontga xos. Ushbu
gorizontda karbonatlarning nisbatan eng ko‘p
miqdori (9,59%) kuzatiladi.
Suvda oson eruvchan tuzlarning umumiy
miqdori 0,115-0,225% oralig‘ida tebranadi.
Tuproq muhiti kuchsiz ishqoriy sharoitga ega.
Karbonatlar miqdori kesma bo‘ylab 4,54–10,08%
oralig‘ida bo‘lib, eng kam miqdori (4,54, 7,14%)
chim va chim osti gorizontga mansub bo‘lib quyi
tomon ortib (9,59-10,08%) boradi (Jadval).
Beldersoy
jigarrang
tuproqlarida
gumus miqdori ularning qaysi ekspozitsiyada
joylashishiga ko‘ra keskin farq qiladi. Eng ko‘p
gumus miqdori shimoliy ekspozitsiya karbonatli
tuproqlarida kuzatildi. Bu tuproqning 0-6 sm
lik chimlik gorizontida gumus miqdori 5,80%
ni tashkil etadi. Chim osti gorizontida esa
2,96%, undan keyingi gorizontda 1,35% bo‘lib
kesma bo‘ylab quyi tomon kamayib boradi va
100-120 sm lik gorizontda 0,51 %ni tashkil
etadi. Gumus miqdori bo‘yicha keyingi o‘rinni
sharqiy ekspozitsiyadagi tuproqlar egallaydi.
Uning 0-5 sm lik chimlik gorizontida gumus
miqdori 5,50%, chim osti gorizontida 3,76%,
keyingi gorizontda 2,88% bo‘lib quyi tomon
kamayib boradi. Janubiy ekspozitsiyadagi
tuproq nisbatan gumusga kambag‘al. Uning
0-5 sm lik chimli gorizontida gumus miqdori
4,26% ni, chim osti gorizontida 2,13% ni tashkil
etib, bu tuproq kesmasida ham gumus miqdori
quyi tomon kamayib boradi.
Umumiy azot miqdori gumus miqdoriga
bog‘liq bo‘lib uning eng ko‘p miqdori shimoliy
ekspozitsiyadagi tuproqning chimli gorizontida
0,357% ni tashkil etadi. Sharqiy ekspozitsiya
tuprog‘ining chimli gorizontida umumiy azot
miqdori 0,328%, janubiy ekspozitsiyaning xuddi
shunday gorizontida esa 0,219% bo‘lib shimoliy
ekspozitsiyaga nisbatan, tegishlicha, 0,029 va
0,138% kam.
Umumiy fosforning tuproq yuqori
gorizontlaridagi miqdori shimoliy ekspozitsiya
tuprog‘ida sharqiy va janubiy ekspozitsiyalarda
rivojlangan tuproqlardagiga nisbatan ko‘proq.
Uning miqdori shimoliy ekspozitsiyadagi
tuproqning chimli gorizontida 0,263% bo‘lsa,
sharqiy va janubiy ekspozitsiya tuproqlarining
chimli gorizontida 0,223 va 0,220% dan iborat.
O‘rganilgan
tuproqlar
joylashish
ekspozitsiyasidan qat’iy nazar kaliy elementiga
boy tuproqlar hisoblanadi. Bu elementning miqdori
shimoliy ekspozitsiyadagi tuproq kesmasida
2,30-3,00%, sharqiy va janubiy ekspozitsiyalarda
esa, tegishlicha, 2,34-2,93 va 2,12-2,70%
oralig‘ida tebranadi.
Harakatchan fosfor miqdori bo‘yicha
shimoliy ekspozitsiyadagi tuproq o‘rtacha
ta’minlangan guruhni, sharqiy va janubiy
ekspozitsiyalar tuproqlari esa kam ta’minlangan
guruhlarni tashkil etadi, harakatchan kaliy miqdori
bo‘yicha ularni o‘rtacha ta’minlangan tuproqlar
guruhiga kiritish mumkin (Jadval).
Parkentsoy
havzasida
rivojlangan
jigarrang tuproqlar G‘arbiy Chotqol tog‘
jigarrang tuproqlarining shakllanishidagi asosiy
qonuniyatlarga bo‘ysungan holda Beldersoy
tuproqlaridan o‘z xossa va xususiyatlari bilan farq
qiladi.
Shimoliy ekspozitsiyada rivojlangan tipik
jigarrang tuproqlar kesmasining yuqori qismi
0-5 sm lik chimli gorizontdan iborat bo‘lib rangi
qo‘ng‘ir, pastki gorizontlari esa avval jigarrang
chuqur gorizontlarda och sur rang sarg‘ish tus
oladi. Mexanik tarkibi o‘rta qumoqga moyil og‘ir
qumoq. Il zarrachalarining to‘planishi 31-91 sm
lik chuqurlikda kuzatiladi.
Suvda oson eruvchan tuzlarning umumiy
miqdori kesma bo‘ylab 0,12-0,27% oralig‘ida
tebranadi. Bu tuproqlarda karbonatlar chuqur
yuvilgan, ularning miqdori kesma bo‘ylab
0,63–1,15 % oralig‘ida bo‘lib, 91-130 sm lik
gorizont bundan mustasno. Ushbu gorizontda
karbonatlar miqdori keskin ko‘payib 11,9% ni
