O‘ZBEKISTON ZAMINI
4/2019
50
Tuproqlarni ularning o‘z genetik jihatdan
aniqlangan xususiyatlari asosida identifikatsiya
qilish tamoyiliga asoslangan yangi kesma-genetik
(substantiv) klassifikatsiyasi, tuproq hosil bo‘lish
omillari va tuproqlarning zamonaviy funksional
faoliyatini diagnostikasi mezonlari sifatida
hisobga oluvchi ekologik-genetik klassifikatsiya
(1977) dan farq qiladi. Ya’ni yangi tuproqlar
klassifikatsiyasida substantiv yondashuvdan
foydalanish bir xil morfogenetik xususiyatlarga ega
tuproqlarni, ularning fazoviy tarqoqligi va ekologik
taalluqligidan qat’iy nazar, yagona taksonlarga
birlashtirishga imkon beradi. Bu klassifikatsiya
ilgari ta’riflanmagan va o‘rganilmagan yangi
tuproqlarni
klassifikatsiyalash
tizimining
yaxlitligini buzmasdan kiritishga imkon
beradi, bu antropogen evolyusiya natijasida tez
shakllanadigan antropogen o‘zgargan tuproqlarga
nisbatan ayniqsa muhimdir [9].
Yangi
klassifikatsiya
to‘g‘risida
munozarali va bahsli masalalar mavjud bo‘lib,
turli fikrlar bildirilmoqda. V.I. Kulagina va b.
(2018) ning fikriga ko‘ra “Rossiya tuproqlari
klassifikatsiyasi va diagnostikasi” (2004) ilmiy
tadqiqotlarda qo‘llash uchun ko‘proq mos keluvchi
klassifikatsiyadir. 1977-yil klassifikatsiyasi esa
amaliy tuproq tadqiqotlari va tekshirishlarini
amalga oshirishda qulayroqdir [6].
Har ikkala klassifikatsiyada ham jigarrang
tuproqlar 3 ta tipchalarga: ishqorsizlangan
(karbonatlardan yuvilgan), tipik va karbonatli
jigarrang tuproqlarga ajratilgan.
Tadqiqot obyekti va uslublari.
Tadqiqotlar hududi Chirchiq daryosining o‘rta
tog‘lar mintaqasida jigarrang va qo‘ng‘ir
tog‘ o‘rmon tuproqlari kamarida joylashgan.
Tadqiqotlarda ushbu kamarda tarqalgan karbonatli
va tipik jigarrang tuproqlarga kesmalar tushirildi.
Tuproqlarning genetik gorizontidan namunalar
olindi, oftob nuri tushmaydigan joyda, ochiq
havoda quritildi hamda 0,25 mm va 1 mm
elaklardan o‘tkazildi. Tuproqlarning mexanik
tarkibi Kachinskiyning pipetka uslubida,
Karbonatlar miqdori atsidemetrik uslubda,
tuproq muhiti (pH H
2O) va solishtirma elektr
o‘tkazuvchanlik PNT 3000 COMBI uskunasida
aniqlandi. Umumiy organik modda miqdori Tyurin
uslubida, umumiy azot Keldal uslubida, umumiy
fosfor va kaliy Ginzburg uslubida, harakatchan
fosfor va almashinuvchi kaliy Machigin uslubida
aniqlandi.
