1-mavzu: Funksiya tushunchasi. Ketma-ketlik limiti. Dars rejasi
1-mavzu: Funksiya tushunchasi. Ketma-ketlik limiti.
Dars rejasi:
1. O‘zgarmas va o‘zgaruvchi miqdorlar.
2. Funksiya tushunchasi.
3. Funksiyaning berilish usullari.
4. Funksiyaning ayrim hollari
5. Ketma-ketlik limiti.
Tayanch iboralar: O‘zgarmas va o‘zgaruvchi miqdorlar, funksiya tushunchasi, funksiya aniqlanish sohasi, qiymatlar to‘plami, analitik usul, grafik usul, jadval usul, oshkor va oshkormas funksiyalar, funksiyaning algoritmik berilishi, murakkab funksiya, teskari funksiya.
O‘zgarmas va o‘zgaruvchi miqdorlar. Qaralayotgan jarayonda bir xil son qiymatlarini qabul qiladigan miqdorlarga o‘zgarmas miqdorlar deyiladi. Masalan, qanday radiusli aylana olmaylik, uning uzunligining deametriga nisbati bir xil sondan iborat bo‘ladi. Bu holda nisbat o‘zgarmas miqdordir.
Qaralayotgan jarayonda har xil son qiymatlari qabul qiladigan miqdorlarga o‘zgaruvchi miqdorlar deyiladi. Masalan, havo harorati (temperaturasi), vaqt, harakatning tezligi o‘zgaruvchi miqdorlardir. Bunday misollarni ko‘plab keltirish mumkin. Hamma o‘zgaruvchi miqdorlarni birdaniga o‘rganib bo‘lmaydi. Endi ikkita o‘zgaruvchi miqdorlar orasidagi bog‘lanishni qaraymiz.
Funksiya tushunchasi. Funksiya tushunchasi matematikaning eng asosiy tushunchalaridan biri bo‘lib, uning yordamida tabiat va jamiyatdagi ko‘p jarayon va hodisalar modellashtiriladi.
Matematik tahlilda elementlari haqiqiy sonlardan iborat, bo‘lgan to‘plamlarni qaraymiz. va lar haqiqiy sonlar to‘plami bo‘lsin. to‘plamda, to‘plamda o‘zgarsin.
Ta’rif. har bir ga biror qoida yoki qonun bo‘yicha dan bitta mos qo‘yilsa, to‘plamda funksiya berilgan (aniqlangan) deb ataladi va u
simvol bilan belgilanadi. Ayrim hollarda ham deb belgilanadiki, bunda kompyuterda oldin qiymati olinib, keyin hisoblanadigan simvol olinadi. Bunda
to‘plamga funksiyaning aniqlanish sohasi, to‘plamga o‘zgarish sohasi yoki qiymatlar to‘plami deyiladi. Odatda funksiya aniqlanish sohasini , qiymatlar to‘plamini bilan belgilanadi.
Shunday qilib, har bir element ga bitta va faqat bitta moslik o‘rnatilgan bo‘lsa, bu moslikka to‘plamda funksiya aniqlangan deyiladi. ga erkli o‘zgaruvchi yoki argument, ga esa erksiz o‘zgaruvchi yoki ning funksiyasi deyiladi.
Shunday qilib, funksiya berilgan bo‘lishi uchun: 1) to‘plam berilishi kerak (ko‘p hollarda uni bilan o‘zgaruvchilarning bog‘lanishiga ko‘ra topiladi); 2) o‘zgaruvchining to‘plamdan olingan har bir qiymatiga unga mos qo‘yiladigan ni aniqlaydigan qoida yoki qonun berilishi kerak. (ta’rifda uni simvol bilan belgiladik).
Masalan; 1) to‘plamga tegishli bo‘lgan har bir songa uning o‘zini o‘ziga ko‘paytirib, ya’ni kvadratga ko‘tarib mos qo‘yuvchi qoida bo‘lsin. Bu holda funksiya hosil bo‘ladi. Bu funksiya oraliqda aniqlangan; 2) har bir songa shu sondan olingan kvadrat ildizni mos qo‘ysin. Bu funksiyani ifodalaydi. Uning aniqlanish sohasi bo‘ladi.
1-misol. funksiyaning aniqlanish sohasini toping.
Yechish. Ma’lumki, funksiyaning aniqlanish sohasi ning shunday qiymatlari to‘plamiki, bunda funksiya haqiqiy son qiymatlarga ega bo‘lishi kerak. Berilgan funksiyada
bo‘lgandagina ning har bir qiymatiga mos keladigan ning qiymati haqiqiy bo‘ladi. Bu tengsizliklar sistemasidan,bo’lib, ya’ni bo‘lishini topamiz. Demak, berilgan funksiyaning aniqlanish sohasi bo‘ladi.
|
