investitsiya joylashtiriluvidan olingan daromadlar.
Sug'urta
tashkilotining ushbu faohyati to'g'ridan-to'g'ri sug'urta faohyati
bilan bog'liq emas. Sug'urtachining investitsiya joylashtirish
73
imkoniyati sug'urta mukofotlari hisobidan yuzaga keladi. Odatda,
sug'urta mukofotlari ma’lum vaqt oralig'ida sug'urtachi ixtiyorida
bo'lishi davrida amaldagi me’yoriy qoidalarga asoslanib, daromad
aktivlariga joylashtirilishi unga investitsiya daromadlarini keltiradi.
Investitsiya imkoniyatlari bo'yicha uzoq muddatga hayotni su
g'urtalash zaxiralari ko'proq manfaatlidir.
Sug'urta tashkilotining investitsiya faoliyatidan oladigan daro
madlari tarkibi:
— bank jam g'arm akri foizlari;
— aksiyalardan dividend foizlari;
— qimmatH qog'ozlardan daromadlar;
—
ko'chmas muUcdan olingan daromadlar kabilardan iborat
bo'ladi.
Bu faoliyatning ahamiyatli jihati shundaki, sug'urtachi o'z
mijozlariga bonus to'lovlarini aynan investitsiya joylashtiriluvidan
oladigan manbalari hisobidan to'laydi.
Investitsiya bozorlari rivojlangan mamlakatlarda ushbu fao-
liyatdan sug'urtachining olgan daromadlari ayrim sug'urtalash
turlari bo'yicha sug'urta operatsiyalarini amalga oshirishda yuzaga
kelgan zararlami qoplash imkoniyatini bermoqda.
Shu nuqtayi nazardan, sug'urta tashkiloti investitsiya fao
liyatini samarali olib borishi uning daromad manbalari tarkibida
muhim ahamiyat kasb etadi.
D) sug'urta tashkilotining boshqa daromadlari. Sug'urtachi
sug'urta operatsiyalarini amalga oshirishi va investitsiya joylash
tiriluvidan tashqari boshqa faoliyatdan ham daromad olishi mum
kin. Bunday daromadning manbalari:
— depo mukofotlar hisobiga o'tkazilgan foiz summalari;
— regress tartibida ohngan summalar;
— asosiy fondlar, moddiy boyliklar va boshqa aktivlarai sotish-
dan olingan foyda;
— ijarachUik faoliyatidan olingan daromadlar;
— sug'iirta zaxiralarining qaytim summalari;
— o'qitish, maslahat ishlarini olib borish bo'yicha undirilgan
to'lovlar hisoblanadi.
74
Sug‘urtachining sug‘urta xizmatlarini sotishdan tashqari olgan
daromadlari asosan o‘z fihahariga ish qog‘ozlarini (hisobot blank-
lari va shu kabilarni) tayyorlab berish, ularning yangi «mah-
sulot»ini reklama qilish kabilar hisobiga olinadi. Ayrim hollarda
ular ijara munosabatlari orqali ham shakllantiriladi. Sug‘urtachi-
ning sotuvdan tashqari daromadlarining hajmi sug‘urta tashküoti-
ning kattaligiga bog‘hqdir,
Sotuvdan tashqari daromadlami ohsh uchun amalga oshirilgan
xarajatlami sug‘urta faoliyatiga yoki sug‘urtadan boshqa faohyatga
taalluqli ekanligini aniqlash murakkab kechadi. Shuningdek,
sug‘urta tashkiloti m a’lum bir sug‘urta turi bo‘yicha sug'urta-
lashni amalga oshirmayotgan bo‘lsa-da, uni yo‘lga qo‘yish yuzasi
dan xarajatlami sotuvdan tashqari daromadlari hisobiga bajaradi.
M a’lumki, sug‘urtada risklar transformatsiyasi jarayonida
hamda bosh tashkilot va fihallar (yakuniy moliyaviy natija balansi
yoki hisob raqamiga egaligiga ko‘ra) o'rtasida mas’uliyat taqsi-
motining mexanizmi turlichadir.
Sug‘urta faohyati — sug‘urta hodisasi yuz berishi oqibatida
sug‘urtalanuvchining zararini qoplash büan bog‘hq bo'lgan o'ziga
xos iqtisodiy faohyat turidir. Sug‘urta hodisasi yuz berishi yoki
bermashgiga ko'ra qoplama to ‘lashning ihniy asoslanganlik (o‘rgá-
nügan, hisoblangan, aniqlangan) me’yorini belgilash va ko'rilgan
zararni sug‘urta tashkilotining zaxira fondidan to‘lash maqsadga
muvofiqdir.
Sug‘urta hodisasining yillar bo‘yicha yuz berishi ehtimolligi
turhchadhr. Ayrim aniq bir yilda bu hodisalarning soni ko‘p bo‘-
lishi ham mumkin. Aynan shu yil bo‘yicha sug‘urta tashldlotining
faoliyati zarar bilan tugashi mumkin. Zaxira fondining mablag‘i
yetishmasligi holatida sug‘urta tashkilotida qolgan daromad
hisobidan uning har yilgi zaxira fondiga ajratma me’yorini qayta
ko‘rib chiqish zamr. Statistik ma’lumotlaiga asoslanib, qayd etish
kerakki, sug‘urtaning ko‘p turiari bo‘yicha amalga oshirilgan
sug‘urta qoplamasi undirilgan mukofotlari summasiga nisbatan
past foizlami tashkü etadi. Shunga asoslanib, tariflami oshirish
emas, balki uning tarkibini o'zgartirish mantiqan to ‘g‘ri bo‘ladi.
75
Qayta sug'urtalash shartnom asini tuzishda qayta sug'ur
talovchi (xalqaro terminda «sedent») qayta sug'urtalash mukofo
tining ma’lum qismini yoki hammasini deponentga o'tkazishi na
zarda mtilishi mumkin. U shartnoma davri tugashi hamda sug'urta
hodisasi yuz bermagan taqdirda mazkur mukofotlar hisobidan
ohngan depo foizlari bilan birgalikda qayta sug'urtalovchi hisobiga
o'tkaziladi. Uning hajmi (foizda) shartnomada qayd etilgan bo'ladi.
Shunday kafolat berilishi qayta sug'urtalash mukofotlarini
mohyaviy zaxira sifatida ishlatish imkoniyatini oshiradi.
Fuqarohk qonunchiligiga binoan, sug'urta tashkiloti o'z mijozi
manfaatlarini himoya qiluvchi vakil sifatida sug'urta hodisasiga
sababchi bo'lgan aybdor shaxsga regress da’vo qihsh huquqiga
ham egadir. Odatda, regress tartibidagi summa sug'urtachi o'z
kafilhgini bajarib bo'lganidan keyin undiriladi. Bunday faohyat
natijasida undirilgan summa sug'urta tashkilotining sug'urta ta’-
minoti to'lovlari bo'yicha xarajatlarini qoplash uchun manba
hisoblanadi.
Sug'urta tashkiloti xo'jalik yurituvchi subyekt sifatida o'z
faohyatida foydalanilayotgan asosiy fondlarini sotish huquqiga
egadh. Shunda faoliyat bo'yicha sug'urtachining foydasi asosiy
fondni sotishdan oigan tushum summasi bilan mulkning balans
(qoldiq) bahosida hisobdan chiqarish summasi o'rtasidagi farq
sifatida aniqlanadi. Sug'urta tashkilotining mulki ijaraga berilishi
mumkin. Masalan, ko'chmas mulk obyektlari hamda asosiy fond-
lardan ayrim hoharda ijara obyekti sifatida foydalaniladi. Bu fao
hyat natijasida undirilgan ijara to'lovi ham sug'urtachining daro-
madi hisoblanadi.
Sug'urta tashkilotining yana bir daromad manbayi o'qitish,
maslahat ishlari uchun undirilgan to'lovlar summasi, shuningdek,
risk-menejment bo'yicha xizmatlar ko'rsatishi, dastur «mah-
sulot»larini o'rnatib berishi kabilar hisoblanadi. Bu daromadlar
sug'urtaga to'g'ridan-to'g'ri daxldor bo'lmasa-da, ammo u büan
uzviy bog'liqhkda shakllanadi.
Sug'urta tashkiloti daromadining shakhanish mexanizmi, tar
kibi va tuzihshini o'iganish uning o'ziga xos faohyat turi ekanhgini
namoyon etadi.
76
|