Ish beruychining fuqarolik javobgarligini majburiy

chining xodimiga yetgan ziyon uchun javobgar ekani belgilangan. 
Ma’lumki, Mehnat kodeksining 189- va 192-moddalariga binoan, 
ish beruvchi xizmat burchini o‘tayotgan xodimi oigan jarohati, 
kasb kasalligi yoki mehnat jarayoni bilan bogliq ravishda sog‘- 
lig'iga yetgan zararni, shuningdek, boquvchisini yo'qotganlik 
uchun yetgan zararni belgilangan tartibda to ‘liq qoplashi shart.
Ko‘rinib turibdiki, xizmat burchini o‘tayotgan paytda jarohat 
oigan xodimlami moddiy jihatdan himoyalash ish bemvchi hisobi­
dan amalga oshiriladi. Xodimning xizmat burchini o ‘tayotgan 
paytda oigan jarohati uchun ish bemvchi javobgar hisoblanadi.
Shu bilan birga, ish bemvchi qoplashi kerak bo'lgan zarar 
hajmi doim ham ish bemvchining mohyaviy imkoniyatlariga mos 
kelavermaydi yoki ish beruvchining faoliyatiga sezilarli ta ’sir 
ko'rsatishi mumkin. Chunki ish bemvchi qoplashi kerak bo'lgan 
ziarar hajmiga bir vaqtda va har oyda to'lanishi kerak boUgan 
konpensatsiya to'lovlari kirishi mumkin. Masalan, Mehnat ko­
deksining 190-moddasiga binoan, xodimning sog'lig'iga yetgan 
zarar uchun qoplanishi kerak bo'lgan mablag' xodim jarohat oigan 
vaqtga qadar oigan oyhk o'rtacha ish haqiga qo'shimcha ravishda, 
xodim oigan jarohat darajasiga qarab belgilangan oyhk foiz, jarohat 
ohshi bilan bog'liq xarajatlami qoplash, shuningdek, bir martalik 
nafaqa ko'rinishidagi to'lovdan iborat. Bir martalik nafaqa hajmi 
jamoa shartnomasida, agar shartnoma tuzilmagan bo'lsa, ish be­
mvchi va kasaba uyushmasi yoki xodimlaming boshqa vakolath 
oigani o'rtasidagi kehshuvga binoan belgilanadi. Bunda jarohat oi­
gan xodimga to'lanadigan bir martalik nafaqa hajmi jarohatlangan 
xodimning bir yilhk o'rtacha ish haqidan kam bo'imashgi, halok 
bo'lgan xodimning oila a’zolariga beriladigan bir martahk nafaqa 
hajmi esa halok bo'lgan xodimning oltita o'rtacha yillik ish haqi­
dan kam bo'imashgi kerak.
Shu munosabat bilan, «Ish bemvchining fuqarolik javobgar­
ligini majburiy sug'urtalash to'g'risida»gi qonun barcha ish bemv- 
chilarga ularning xodimlari xizmat burchini o'tayotgan paytda
142

hayoti yoki salomathgiga ziyon yetgan taqdirda majburiy tarzda 
sug'urta himoyasini taqdim etishni ko‘zda tutadi.
Qonun xodimlaming xizmat burchini o'tayotgan paytda hayoti 
yoki salomathgiga ziyon yetishi yoki kasb kasalligiga uchrashi, 
halok bo'hshi yoxud kasb kasaUigi oqibatida vafot etishi bois ish 
beravchming javobgarhgi yuzaga kelgan hoUarda sug'urta kom­
paniyalari tomonidan davriy va bir martahk to'lovlarni to'lash 
uchun zarur mablag'larni to'lashlarini ta ’minlovchi murakkab 
tizim uchun asos bo'hb xizmat qiladi.
Bugungi kunda mamlakatimizda turh muUichilik shaklidagi 
34 ta sug'urta kompaniyasi faoliyat ko'rsatmoqda. Jumladan, 
«O'zbekinvest» EIMSK jadal rivojlanayotgan sug'urta kompa­
niyalaridan biridir. 1994-yilda tashkU etilgan ushbu kompaniya 
bugun barcha vüoyatlar va Qoraqalpog'iston Respubhkasida keng 
hududiy filiaUar tarmog'iga va sug'urta bo'limlariga ega.
Sug'urta qonunchiligiga asosan, O'zbekiston Respublikasi 
Moliya vazirhgining «Umumiy sug‘urtalash»ning 17 toifasi bo'jd- 
cha sug'urta qüish va qayta sug'urtalash xizmatlarini ko'rsatish 
huquqini beradigan htsenziyasiga ega ushbu kompaniya asosiy 
e’tiborini bugungi kundagi dolzarb vazifa — ish beruvchining fuqa- 
rohgini majburiy sug'urta qihsh ko'lamini kengaytirishga qarat- 
moqda.
Sug'urtaning ushbu turining majburiyhgi, birinchi navbatda, 
mamlakatning barcha ish beruvchilarini qamrab ohsh imkonini 
beradi. Bu esa, o'z navbatida, sug'urtaning ushbu turi bo'yicha 
minimal sug'urta tariflarini qo'Uash imkonini yaratadi. Mohi- 
yatan, majburiy sug'urtaning bu turi mamlakat ish beruvchüari 
o'rtasidagi jabr ko'rgan xodimlar ko'igan zararlami qoplash uchun 
mo'ljallangan mablag'larni qayta taqsimlash mexanizmi sifatida ish 
ko'radi.
Bu mexanizm, birinchi navbatda, jabr ko'rgan xodimlar ko'r­
gan zarami qonunda belgilangan sug'urta summasi doirasida qop­
lash kafolatini ta’minlaydi. Ikkinchidan, majburiy sug'urta ish
143

beravchi o‘zining jabr ko'rgan xodimiga zarami qoplab berganda 
ham moliyaviy barqarorligi saqlanib qolishi va ish bemvchining 
faoliyatini qo‘llab-quwatlovchi real usul bo‘Ub xizmat qiladi.
Mazkur sug‘urta turiga asosan, ish bemvchi, ish bemvchining 
fuqarolik javobgarligini sug‘urtalash shartnomasi bo‘yicha sug‘ur- 
talovchi, annuitetlar shartnomasi bo'yicha sug‘urtalovchi, jabrla­
nuvchi va naf oluvchi ushbu majburiy sug‘urta turining subyekt- 
lari sanaladi. Jismoniy shaxs bilan qonunchüikda belgilangan 
tartibda mehnat shartnomasini tuzgan yuridik yoki jismoniy shaxs 
ish bemvchi deb tan ohnadi.
Mehnat jarohati, kasb kasalligi yoki xizmat burchini baja­
rayotgan vaqtda salomathgiga ziyon yetib, sug‘urta qoplamasini 
ohsh huquqiga ega bo‘lgan xodim jabrlanuvchi hisoblanadi.
N af oluvchi — xodim o‘z xizmat burchini o'tayotgan vaqtda 
halok bolgan hollarda sug'urta qoplamasini ohsh huquqiga ega 
bolgan shaxslardir. Masalan, halok bo‘lgan xodimning qaramo- 
g ld a bolgan mehnatga layoqatsiz shaxslar, shuningdek, o‘n olti 
yoshga yetmagan farzandlari, otasining olim idan keyin tugllgan 
bolasi, halok bolgan kishining ishlamaydigan yo bolmasa, bolalar 
tarbiyasi bilan band bolgan xotini (yoki eri), yoki halok bo‘lgan 
kishining farzandlari, uch yoshga yetmagan uka va singiñari, nabi- 
ralarini tarbiyalayotgan oilaning boshqa a’zosi yoki halok bo‘lgan 
xodimning o‘limi kunida uning qaramoglda bolish huquqiga ega 
bo'lganlar shular qatoriga kiradi.
Mehnat jarohati, kasb kasalligi yoki xizmat burchini bajara­
yotgan vaqtda salomathgiga ziyon yetib, sug'urta qoplamasini olish 
huquqiga ega bolgan xodim jabrlanuvchi hisoblanadi.
Ish bemvchining fuqarohk javobgarligini majburiy sug‘urtalash 
shartnomasi bo‘yicha sug‘urtalovchi umumiy sug‘urta sohasida 
faoliyat olib borish huquqini bemvchi tegishli litsenziyaga, shuning­
dek, Qoraqalpoglston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shah- 
rida ish bemvchining fiiqaroUk javobgariigini majburiy sug‘urta- 
lash shartnomalari yoki annuitet shartnomalarini tuzish, ish
144

beruvchi yoki jabrlanuvchi (naf oluvchi)laming sug'urta qoplama­
sini to'lash haqidagi talablarini belgilangan tartibda ko'rib chiqish­
ga vakolatlangan alohida bo'hnmalarga ega bo'hshi kerak. Annuitet­
lar shartnomasi bo'yicha sug'urtalovchüarga ham shunga o'xshash 
talablar qo'yilgan. Hayot sug'urtasi sohasida faohyat 
3
mritiyotgan 
sug'urtalovchilar annuitetlar shartnomasi bo'yicha sug'urtalov­
chilar sifatida ish ko'rishlari mumkin.
Yuqorida ko'rsatilgan sug'urta subyektlarining majburiy su­
g'urtaning ushbu turini amalga oshirish chog'ida o'zaro muno- 
sabatda bo'hsh tartiblari va shartlari qonunda belgilab qo'yilgan. 
Sug'urta subyektlari o'zaro munosabatlari tartibi va shartlari maj­
buriy sug'urtalashning ish mexanizmini tashkil etadi.
Ish beruvchining fuqarohk javobgarligini majburiy sug'ur­
talash jarayonini shartli ravishda ikki bosqichga bo'hsh mumkin. 
Birinchi bosqich majburiy sug'urta shartnomasi imzolangan payt­
dan sug'urta hodisasi sodir bo'lgan kun yoki majburiy sug'urta 
shartnomasi tugagan sanagacha davom etadi. Ikkinchi bosqich 
majburiy sug'urta shartnomasi bo'yicha sug'urta hodisasi yuzaga 
kelgan paytdan boshlanadi.
Birinchi bosqich sug'urta munosabatlarida faqat sug'urtaning 
ushbu turini amalga oshirgan sug'urtalovchi va ish beruvchi kabi 
subyektlar qatnashadi. M azkur bosqichda majburiy sug'urta 
shartnomasi tuziladi va sug'urtaning ushbu turi bo'yicha sug'urta 
mukofoti to'lanadi. Sug'urta shartnomasiga binoan, sug'urta­
lovchi kehshilgan haq (sug'urta mukofoti) evaziga sug'urta ho­
disasi yuzaga kelganda ish beruvchi va jabrlanuvchi, yoki naf oluv­
chiga sug'urta shartnomasida kehshilgan sug'urta summasi doira­
sida sug'urta to'lovlarini to'lash majburiyatini zimmasiga oladi.
Ta’kidlash kerakki, majburiy sug'urta shartnomasining asosiy 
shartlari qonunning o'zi bilan muvofîqlashtiriladi. Mazkur shart­
lar asosida Vazirlar Mahkamasining 177-sonh qarori bilan ish 
beruvchining fuqarolik javobgarhgini majburiy sug'urtalash 
Qoidalari tasdiqlangan.
145

Ushbu Qoidalar majburiy sug‘uri;alashning mazkur turini 
amalga oshirishning umumiy qoidalari, subrogatsiya, sug‘urta- 
lovchini almashtirish yold amiuitetlar shartnomasiga ko‘ra sug‘ur- 
talovchini o‘zgartirish, yakuniy qoidalar kabi umumiy shartlami 
o‘z ichiga oladi. Bundan tashqari, Qoidalar fuqarolik javobgarligini 
majburiy sug'urtalash shartnomasiga tegishli shartlami ham o‘z 
ichiga oladi. Bu shartlar majburiy sug‘urta shartnomasini tuzish, 
o ‘zgartirish va muddatidan awal bekor qilish, sug‘urta summasi, 
sug'urta mukofoti va uni to'lash qoidalari, majburiy sug‘urta shart­
nomasida tomonlaming huquq va majburiyatlari, sug‘urta hodisa- 
larini ko‘rib chiqish tartibi, ko‘rilgan zarar hajmini aniqlash va 
majburiy sug‘urta shartnomasi bo‘yicha sug‘urta qoplamasini to ‘- 
lash, shuningdek, armuitetlar shartnomasiga tegishli, annuitetlar 
shartnomasini tuzish tartibini belgilovchi shartlar, sug‘urta sum­
masi, sug‘urta mukofoti va annuitetlar shartnomasi bo‘yicha qay- 
tarib sotib oUsh summasi, annuitetlar shartnomasida tomonlaming 
huquq va majburiyatlari, annuitetlar shartnomasi bo'yicha joriy 
to'lovlar shaklida sug‘urta qoplamalarini tolash tartibi, annuitetlar 
shartnomasini o ‘zgartirish va m uddatidan aw al bekor qilish 
tartibidan iborat.
Ish beruvchining fiiqarolik javobgarhgini majburiy sug‘urta- 
lash shartnomasi oshkora shartnoma hisoblanadi va bir yil mud- 
datga tuziladi. Lekin agar ish bemvchining faoMyati bir yildan kam 
muddat davom etishi moljallangan bolsa, u holda shartnoma ish 
beruvchi tomonidan ushbu faoliyatni olib borish muddatiga tuziladi.
Ish bemvchining fuqarolik javobgarligini majburiy sug‘ur- 
talashda sug‘urta mukofoti quyida keltirilgan formulalar orqali 
aniqlanadi:
Shartnoma 1 yñ muddatga tuzüganda:
SMQ = (SS X YBS X STK)/100; 
shartnoma 1 yüdan kam muddatga tuzilganda:
SQM = (SS X YBS X STK)/100/365 x K,
146

bu yerda: SMQ — sug'urta mukofoti qiymati; SS — sug‘urta 
summasi; YBS - yillik bazaviy stavka; STK - sug‘urta tarifming 
mos koeffitsiyenti; K — shartnoma tuziiadigan kunlar soni.
Majburiy sug‘urtaning ushbu turi bo'yicha sug^urta summasi 
quyidagicha belgilanadi:
— majburiy sug'urta shartnomasi tuzilayotgan sanaga keüb bir 
yildan ko‘p faoliyat olib borgan ish beruvchi uchun - ish beruv­
chining barcha xodimlarining ushbu shartnoma tuzilgunigacha 
o'tgan o ‘n ikki oyda olgan yillik ish haqi hajmida;
— o‘z faoliyatini yangitdan boshlayotgan ish beruvchi uchun — 
barcha xodimlaming majburiy sug‘urta shartnomasi tuzilgandan 
keyin keladigan o ‘n ikki oy uchun oladigan ish haqi hajmida. 
Bunda yillik ish haqi miqdori birinchi oydagi ish haqini o ‘n ikkiga 
ko'paytirish yo‘li büan hisoblanadi;
— o‘z faoliyatini kamida bir yil awal boshlagan ish beruvchi 
uchun ish beruvchining barcha xodimlari ish beruvchining ushbu 
faoliyatini amalga oshirish muddatida olgan ish haqi hajmida.
Majburiy sug‘urta bo‘yicha sug‘urta mukofoti sug‘urta tarif- 
lari asosida hisoblanadi. Ish beruvchining fuqaroHk javobgarligini 
majburiy sug‘urtalash bo'yicha sug'urta tarifi ikki tarkibiy qism- 
dan shakllantiriladi: bazaviy stavka va ish beruvchi olib borayotgan 
faoliyatning xavflilik darajasiga qarab bazaviy stavkaga ko‘paytiri- 
ladigan koeffitsiyent.
Bazaviy stavka ish beruvchilar va sug‘urtalovchilar uchun 
yagona hisoblanadi va ish beruvchining fuqarolik javobgarligi shart­
nomasi bo‘yicha sug‘urta summasining yillik 0,1% miqdorida 
belgilanadi.
Bazaviy stavkaga ko‘paytiriladigan koeffitsiyent ish beruvchi 
olib boradigan faoliyatning xavflilik darajasiga qarab belgilanadi. 
Faoliyat xavflilik darajasi klassifikatsiyaga muvofiq belgilanadi.
Ish beruvchining faoliyat turining xavflilik darajasi Klassifi- 
katsiyasi Qoidalar asosida tasdiqlangan. Ushbu klassifikatsiyaga 
binoan, iqtisodiyot sohalari kasbiy xatarlaming 20 ta sinfiga ajra-
147

tUgan. Har bir sinf bo‘yicha tegishli koeffitsiyentlar belgilangan. 
Agar ish beruvchi klassifflkatsiyada keltirilmagan faoliyat turi bilan 
shug‘ullanayotgan bo‘lsa, faoMyatning bu turiga nisbatan kasbiy 
xatarlar sinflari bo‘yicha o‘rtacha sug‘urta tariflariga teng 3,400 
hajmidagi koeffitsiyent qo‘llaniladi.
Shuningdek, sug'urtaning ushbu turi bo‘yicha sug‘urta tarif- 
lari tarkibi ham belgilangan bo‘hb, bunda sug‘urta mukofoti haj­
midagi netto-stavka va sug‘urta mukofoti hajmida majburiy su- 
g'urtani amalga oshirish xarajatlari ulushi belgilab beriladi. Su- 
g‘urta tarifi tarkibiga muvofiq, tarif stavkasining 70% i ish beruv- 
chining fiiqarolik javobgarligini majburiy sug‘urtalash shartnomasi 
bo‘yicha to ‘lovlar va 30% i ish beruvchining fuqarolik javobgar- 
hgini majburiy sug‘urtalash xarajatlari (shu jumladan, sug‘urta 
hodisalarining oldini olishga oid ogohlantirish tadbirlari zaxirasiga 
chegirimlar tarifining 5% ini tashkil etadi)dan iborat.
Bundan tashqari, majburiy sug‘urta bo‘yicha sug‘urta tariflari 
koeffltsiyentini qo‘Uash tartibi bir yildan kam muddatga shart- 
nomalar tuzilishini ham hisobga oladi. Majburiy sug'urta shart­
nomasi bir yildan kam muddatga tuzilganda ushbu shartnoma 
bo‘yicha tolanishi kerak bo‘lgan sug‘urta mukofoti hajmi sug‘urta 
summasining yillik bazaviy stavkaga, sug‘urta tarifining tegishh 
koeffitsiyenti va majburiy sug'urta shartnomasi yilning necha ku- 
niga tuzilayotganiga qarab kunlar soni ulushiga ko‘paytirish yo‘h 
bilan aniqlanadi.
Shuningdek, qoidalar bilan quyidagi hujjatlaming namunalari 
tasdiqlangan:
— ish beruvchining fuqarohk javobgarligini majburiy sug‘ur- 
talash shartnomasi va annuitetlar shartnomasi;
— ish beruvchining fuqarohk javobgarligini majburiy sug‘ur- 
talash shartnomasini tuzish va annuitetlar shartnomasi haqidagi 
arizalar;
— ish beruvchinin fiiqarolik javobgarligini majburiy sug‘ur- 
talash shartnomasi bo‘yicha sug'urta polisi va annuitetlar shartno­
masi bo‘yicha sug'urta pohsi blankalari;
148

— sug'urta qoplamasini to'lash haqidagi ariza;
— ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisa va boquvchisini yo'qot- 
ganJik bilan bog‘Uq zarariami qoplash haqidagi buyruqlar.
Yuqorida ta’kidlanganidek, ikkinchi bosqichda sug‘urt;a shart­
nomasi bo‘yicha sug‘urta hodisasi yuzaga kelganda boshlanadi. 
Qonunga muvofiq, sug'urta hodisasi — bu majburiy sug'urta shart­
nomasi amalda bolgan vaqtda xodimning jarohat olishi, kasb 
kasalligi yoki xizmat burchini bajarayotgan vaqtida salomatligiga 
yetgan zarariami qoplash bo‘yicha ish beruvchining javobgarligi 
yuzaga kelganini tasdiqiovchi holatdir.
Ikkinchi bosqichda majburiy sug'urta munosabatlari tomon- 
lariga jabrlanuvchi, naf oluvchi va annuitet shartnomasi bo‘yicha 
sug‘urtalovchi qo‘shiladi. Sug‘urta hodisasi yuzaga kelganda jabr­
lanuvchi va naf oluvchi majburiy sug'urta shartnomasiga asosan 
sug'urta qoplamasini oluvchilarga aylanadilar.
Majburiy sug‘urta bo‘yicha sug‘urta qoplamasi quyidagi ko‘ri- 
nishlarda amalga oshiriladi:
— jabrlanuvchining mehnatjarayonida jarohat olguniga qadar 
bolgan o'rtacha oyük ish haqiga xodimning kasbiy layoqatini yo‘- 
qotish yoki kasb kasalligi darajasiga nisbatan foizlar ko‘rinishidagi 
har oylik tolovlar;
— halok bolgan xodimning o‘rtacha oylik ish haqidan uning 
o‘ziga tegishli bolgan hamda uning qaramoglda bo lib, mehnatga 
layoqatli bolgan, lekin yetkazilgan zararni qoplashga huquqi b o l­
magan shaxslaiga tegishli ulushi chegirib tashlangan har oylik to‘- 
lovlar;
— jabrlanuvchi yoki manfaat ko‘ruvchiga qonunchüikda bel­
gilangan hollarda bir martalik nafaqa tolovlari;
— majburiy sug‘urta shartnomasida belgilangan hajmda dafn 
marosimlari xarajatlari;
— ish beruvchining qonunchiUkka muvofiq qo‘shimcha xara­
jatlari.
149

Shuni ta’kidlash zarurki, sug‘urta qoplamalarim tolash mud- 
datiga qarab uni tolash tartibi belgilanadi. Agar yetkazilgan zarami 
qoplash bir yildan ortiq muddatga moljallangan tolovlami ko‘zda 
tutsa, 
11
holda sug‘urta tolovlari bevosita jabrlangan yoki naf oluv­
chiga tolanadi.
Agar yetkazilgan zararni qoplash bir yildan ko‘p muddatga 
moljallangan tolovlam i ko‘zda tutsa, u holda sug‘urta tolovlari 
sug‘urtalovchi tomonidan ish beruvchiga tolanadi. Bunda ish 
beruvchi sug‘urtalovchi bilan annuitetlar shartnomasini tuzishi 
shart va majburiy sug‘urta shartnomasi bo'yicha olgan sug‘urta 
tolovlarini faqat annuitetlar shartnomasi bo‘yicha sug'urta mu- 
kofotlarini tolashga sarf qilishi kerak. Bu holda sug‘urta muno- 
sabatlariga annuitetlar shartnomasi bo‘yicha sug'urtalovchi ham 
qo‘shiladi. Sug‘urta tolovlari muntazam asosda va bir yildan ortiq 
muddatga tolanishi munosabati bilan ish beruvchi va hayot su- 
g‘urtasiga ixtisoslashgan sug‘urtalovchi o ‘rtasida annuitetlar shart­
nomasi tuziladi. Shu tariqa, keyinchalik jabrlanuvchi yoki manfaat 
ko‘ruvchi annuitetlar shartnomasi bo‘yicha muntazam ravishda 
zarami qoplash hisobiga tolovlar oladi.
Annuitetlar shartnomasi bo‘yicha sug'urta summasi jabrla­
nuvchi yoki manfaat ko'ruvchiga yetkazilgan zararning qonun- 
chilikka muvofiq ravishda qoplab berilishi kerak bolgan hajmda 
belgilanadi.
Annuitetlar shartnomasi bo‘yicha sug'urta mukofotlari ish be­
ruvchi tomonidan annuitetlar shartnomasi bo‘yicha sug‘urta mud- 
datining hammasi uchun bir martada to la b beriladi.
Shuni aytish kerakki, bugungi kunda respublikada majburiy 
sug‘urtaning ijtimoiy yo‘naltirilgan tizimi qurilmoqda. Bu tizim 
mamlakat iqtisodiyotining zamonaviy talablariga to‘la javob beradi. 
Majburiy sug‘urta turlarining mana shunday tizimlarining tatbiq 
etilishi yaqin yillar ichida mamlakat sug‘urta bozorini rivojlan- 
tirishga qudratli turtki beradi va majburiy sug‘urtaning aholini 
ijtimoiy himoyalashda ishtirokini kengaytiradi.
150

Download