Belgisi
c
s
V
n
n
(massasi)
(0?)
(106)
Belgisi
t
b
V
X
X
(massasi)
•
(0?) (1784)
Barion
zaryad
0
1/3
1/3
0
0
0
0
0
0
0
0
Elektr
zaryad
0,±1
2/3
1/3
0
- 1
0
0
±1
0
0
0
Ranggi
-
3
3
-
-
-
-
-
8
-
Jadvalda kvarklarning olti xilidan tashqari
leptonlar
ham berilgan,
bu zarralar oilasiga elektronlar ham kiradi. Bu oilada
myuon
va
r
(tau )
lepton
ham topildi. Ularning har birida o ‘z
neytrinosi bor, shu sababli,
leptonlar tabiiy holda uchtajuftga bo'linadi:
e, ve; n, y ;
z, yr. Bu juftlarning
har biri mos
kvark juftlari
bilan birikib, to‘rtlikni
tashkil qiladi, bunga
avlod deyiladi. Jadvaldan k o'rin ib turibdiki, zarralarning xossalari
avloddan-avlodga takrorlanadi. Faqat massalari farq qiladi:
ikkinchi avlod
birinchidan, uchinchi avlod esa ikkinchisidan og‘irroq.
Tabiatda asosan, birinchi avlod zarralari uchraydi, qolganlari esa
zaryadlangan zarralar tezlatkichlarida
yoki atmosferada kosmik nurlarning
o ‘zaro ta ’siri natijasida sun’iy ravishda yaratiladi.
Spini 1/2 bo‘lgan
kvarklar
va
leptonlardan
tashqari (ular birgalikda
modda zarralari deyiladi) jadvalda spini 1 ga teng bo‘lgan zarralar ham
berilgan. Bu modda zarralari hosil qiladigan maydon kvantlaridir. Ulardan
eng asosiy zarra — foton elektromagnit kvantidir.
O 'tgan asrning 90-yillarida o ‘tkazilgan tajribalarda juda katta massali
oraliq bozonlar — W + va W — bir necha yuz GeV energiyada
to ‘qnashuvchi P P dastalarda kashf etildi. Ularda
kvarklar va leptonlar
orasidagi kuchsiz o ‘zaro ta ’sirlarni ko‘chiruvchilar — glyuonlar mavjud.
Kvarklar kabi glyuonlar ham erkin holda uchramaydi, lekin adronlarning
tug‘ilish va o ‘lish reaksiyalarining oraliq reaksiyalarida nam oyon b o ‘ladi.
Spini 2 ga teng zarra
graviton deyiladi.
Uning mavjudligi Eynshteyn
tortishish nazariyasidan, kvant mexanikasi tam oyillaridan va nisbiylik
nazariyasidan kelib chiqadi. G ravitonni tajriba yo'li bilan topish juda
qiyin, chunki u modda bilan juda kuchsiz ta ’sirlashadi.
N ihoyat, jadvalda so'roq belgisi (?) bilan spini 0 ga teng (II-
133
mezonlar) va 3/2 ga teng (gravitino)
zarralar berilgan; ular tajribada
topilm adi, lekin ularning mavjudligi ko'pchilik hozirgi zamon nazariy
modellarida faraz qilinadi.
Hozirgi davrda fizikaning, umuman, tabiatshunoslikning rivojlanishi,
asosiy yo‘nalishlari nimalardan iborat? Bu elem entar zarralar fizikasi,
astrofizika, kosmologiya, molekular biologiya va hokazo fanlardir.
Ularning
hali o ‘rganilm agan qirralari ju d a ko‘p. Bu y o ‘nalishlarning tashqi
ko‘rinishlari bir-biriga zid: eng kichik, eng katta va eng murakkablarini
tadqiqot qilish lozim. Lekin fanlar rivojlanishining
butun tarixi shuni
ko'rsatadiki, eng katta muammolarni hal qilishning kaliti — ziddiyatlarni
birgalikda hal qilishdir.
Bizni XXI asrda sanoat, qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishning asosini
tashkil qiladigan yuqori texnologiya davrigina emas, buyuk kashfiyotlar,
inson aql-zakovatining, olam tuzilishining butun sir-sinoatini ochish
davri kutmoqda.
