Reaktorning asosiy d e
menti — b o‘linuvchi modda
sifatida tabiiy uran ishlatiladi.
Tabiiy uranda neytronlami
asosiy yutuvchi 99,3 % 238U
izotopi, faqatgina 0,7 % 235 U
izotopi mavjud bo'ladi.
52-rasm.
1—sekinlatkich,
2— uranli bloklar,
3—boshqaruvchi organlar.
Tabiiy
holdagi uranda
zanjir reaksiyasini amalga
oshirish uchun neytronlami
sekinlatish kerak, chunki
neytronlaming kichik tezliklaridagina 235U yadrosining neytronlami yutish
ehtimoliyati katta b o lad i. Neytronlargrafitda elastik sochilish hisobidan
sekinlashadi. U lar grafitning yadrosi bilan har t o ‘qnashganida o ‘z
energiyasining bir qismini grafitga beradi. Boshqaruvchi sterjenlar (3)
kadm iy yoki bordan yasalgan b o 'lib , n ey tro n lam i
intensiv yutish
qobiliyatiga egadirlar.
Reaktorga steijenlam i kiritish yoki chiqarish orqali neytronlam ing
k o ‘payish koeffitsiyentini kam aytirish yoki k o ‘p aytirish m um kin.
N e y tro n la m in g k o‘payish koeffitsiyenti deb ikkita oxirgi (avlod)
neytronlar sonining nisbatiga aytiladi. Maxsus avtomat qurilma yordamida
sterjenlami boshqarish orqali reaktorning quvvati m a’lum darajada ushlab
turiladi.
Reaktorda bo‘linishning sekinlashishi natijasida ajralib chiqqan kinetik
energiya uranli bloklarining kuchli qizishiga ohb keladi. Aktiv zonada ajralib
chiqadigan, elektr energiyasi ishlab chiqarish uchun ishlatiladigan energiya
issiqlik tashuvchi (masalan, oddiy suv) yordamida olinadi. Berk kontur
bo ‘yicha aylanayotgan suv aktiv zonadan o‘tish jarayonida uranni sovitib
o ‘zi qiziydi va aktiv zonadan tashqarida o ‘z energiyasini issiqlik almashishi
qurilmasiga beradi. Keyinchalik bu energiyadan
issiqlik elektr stansiya-
larining oddiy ishlash sxemasi b o ‘yicha foydalaniladi.
Atom bombasida zanjir yadro reaksiyalari issiqlik neytronlari yordamida
emas, balki tez neytronlar yordamida ro'y beradi. Bunda bolinuvchi
m odda sifatida tabiiy uran emas, balki uran - 235 ning toza izotopi yoki
plutoniy - 239 ishlatiladi. Agar bo ‘linayotgan
m aterialning massasi
qandaydir kritik massadan kichik bo‘lsa, bo‘linishda uchib chiqqan
neytronlam ing ko'pchiligi tashqariga chiqib ketib, bo‘linish reaksiyasiga
olib kelmaydi. Agar olingan massa kritik massadan katta bo ‘lsa, neytronlar
mavjudligi
(A ning kamayishida bog‘liqlikning
nisbatan keskin p,
va
Amaks ga nisbatan
A ning oshishida bog‘liqlik pasayishining ancha
bo‘lishi) energetik jihatdan qulay ikkita jarayonni amalga oshiri
mumkinligini ko‘rsatadi: og'ir yadrolarning bo lin ishi va yengil >
laming og'irroq yadrolarga sintezlanishi (birikishi).
