‘. T. ‘Sar0v tabiatshunoslik

Termodinamikaning qonunlari hozirgi kunda butun Olam qonunlariga 
aylandi. Bu q o n u n lar obyekti sifatida atom yadrosidan to rtib to 
megagalaktikalargacha b o lg an qaytar va qaytmas jarayonlarni o ‘z ichiga 
oladi. Shu maqsadda biz term odinamika qonunlariga batafsil to ‘xtalamiz.
23-§. TERMODINAMIKANING BIRINCHI QONUNI
Term odinam ikaning birinchi qonuni — issiqlik harakati m uhim rol 
o ‘ynaydigan tiz im la r u c h u n en erg iy an in g saqlanish va aylanish 
qonunining tatbiqidir. Bu qonun tizimga berilgan issiqlik nimaga sarf 
bo‘ladi, degan savolga javob beradi. Tizimga berilgan issiqlik miqdori (Q), 
tizim ichki energiyasining o ‘zgarishiga, (Au) hamda uning tashqi jism lar 
ustida bajargan ishiga (A) sarf b o iad i. Bunda issiqlik jarayonlarini hisobga 
olgan energiya saqlanish qonuni bajariladi.
Q =A u+A 
(1)
Bu ifodaga (1) term odinam ikaning birinchi qonuni (boshlanishi) 
deyiladi.
U m um iy holda jismning ichki energiyasi deb, jism molekulalarining 
kinetik va potensial energiyalariga hamda ichki molekular energiyaga aytiladi. 
Ichki energiya shunday xususiyatga egaki, termodinamik formulalarga uning 
o ‘zi emas, balki uning o‘zgarishi yoki birorta param etri bo ‘yicha hosilasi 
kiradi.
Ichki energiya tizim holat funksiyasidir. H olat funksiyasi — bu 
tizim ning qaralayotgan holati oldin qanday bo‘lganligidan q at’iy nazar, 
shu holatga xos qiymatga ega bo'ladi. Ichki energiya holat funksiyasi shuni 
bildiradiki, tizimning ichki energiya qiymatlarining farqi doim o oxirgi va 
dastlabki holatlar qiymatlarining farqlariga teng b o iad i.
Term odinam ikaning birinchi qonuniga (boshlanishiga) boshqacha 
ta ’rif ham berish mumkin:
1-jinsli abadiy dvigatel yaratish m um kin emas, ya’ni hech nar- 
sadan ishlovchi dvigatel yaratish mumkin emas.
Birinchi jinsli abadiy dvigatel deb, foydali ish koeflfitsiyenti (f.i.k.) 
100 %dan k a tta b o ‘lgan dvigatellarga aytiladi (r| > 100 %). Xususiy holda, 
tizimga berilayotgan issiqlik nolga teng b o ‘lishi mumkin ( 0 = 0), ya’ni 
jarayon tashqi muhit bilan issiqlik almashmasdan ro ‘y bermoqda. Bunday 
jarayon adiabatik deyiladi. Adiabatik jarayon tenglamasi izotermik jarayon 
tenglamasiga o ‘xshaydi.
Ideal gaz izotermasi tenglamasi:
6 4

PV = const
(2)
Ideal gaz adiabata tenglamasi:
P V r = const, 
(3)
bu yerda, y = C / C ; C va C — o'zgarmas bosimdagi va o‘zgarmas 
hajmdagi issiqlik sig'imi. Adiabata ko‘rsatkichi doimo birdan katta (y >1), 
ya’ni C doimo C dan katta, chunki P=const boiganda, isitilayotgan 
jism kengayadi va berilayotgan issiqlikning bir qismi tashqi jismlar ustidan 
bajariladigan ishga sarflanadi.

Download 3,55 Mb.