‘. T. ‘Sar0v tabiatshunoslik

yorugiik nuri yoiiga shaffofboimagan to‘siq qo‘yilsa, to‘siqning orqasidagi 
ekranda geometrik soya kuzatiladi. Lekin, ba’zi fizikjarayonlardageometrik 
optika qonunlarining «buzilishi» ro‘y beradi. Masalan, yorugiik nuri juda 
kichik oicham li tirqish orqali o ‘tganda ekranda yorugiikning «egilib» o‘tish 
holati kuzatiladi, ya’ni geometrik soya sohasiga yorugiik nurlari kirib boradi. 
Bu hodisaga, ya’ni yorugiikning to'siqlardan egilib o'tishiga difraksiya 
deyiladi. Difraksiya hodisasi, asosan, to‘siq olchamlari tushayotgan yorugiik 
to lq in uzunligi bilan taqqoslaganda kuzatiladi.
Agar to ‘siq chekkasiga m onoxrom atik yorugiik (chastotalar intervali 
Ay nihoyatda kichik b o lg a n yorugiik to lq in la ri) yo‘naltirilsa, ekranda 
difraksion manzarasi kuzatiladi (39-rasm).
T o ‘g‘ri va og‘gan nurlarning interferensiyasi natijasida ekranda 
geometrik soyalar sohasi yaqinida navbatma-navbat joylashgan yorug‘ va 
q o ro n g l tasm alar — maksimum va m inim um yoritilganlik kuzatiladi. 
Xuddi shunday difraksion m anzara yorug iik nuri kichik tirqish orqali 
o'tganda (yoki yorugiik nuri yoiiga to ‘siq qo ‘yilganda) ham ro‘y beradi. 
N urning asosiy yo‘nalish b o ‘yicha hosil b o lad ig a n intensivlikning 
markaziy maksimumidan tashqari, og'gan nurlar hosil qilgan qo‘shimcha 
maksimumlar paydo boladi. Qo‘shimcha maksimumlar joylashishi to lq in
uzunligiga bogliq. Shuning uchun, tirqishga «oq» yorugiik tushsa, ekranda 
nurlar spektrlarga ajralib ketadi.
Difraksion maksimum sharti quyidagicha ifodalanadi:
d sin (p = k X,
(4)
to 'siq
soyalar <
sohasi
bu yerda, d — tirqish kengligi, 

— difraksiya burchagi, X — 
yorugiik to lq in uzunligi, K —
1,2,3, 
spektr tartibi.
manba
39-rasm .
Y orugiikning difraksiyasi- 
dan sezgir spektral asboblar 
yasashda foydalaniladi. Agar 
tirqish o ‘rniga parallel joylash­
gan tirqishlar tizim idan (dif­
raksion panjara) foydalanilsa, 
asbobning sezgirligi ancha oshadi. 
Aniq difraksion m anzara hosil 
qilish uchun tirqishlar zichligi
102