qutblangan yorugMik deyi-
ladi.
M a’lumki, elektromag-
nit to'lqin tarqalganda unda
e le k tr m a y d o n k u c h la n -
ganligi vektori E va magnit
maydon induksiyasi vektori
B = /u0ß H n u ry o ‘nalishiga
perpendikulär ravishda teb-
ranma harakat qiladilar (42-
rasm ). B u n d a £ - v e k to r
tebranadigan tekislik
tebranish tekisligi, H - vektor tebranadigan tekislik
qutblanish tekisligi deyiladi.
Agar É - vektor (yoki ~fi - vektor) tebranishi bitta tekislikda ro‘y
bersa, yoruglik yassi qutblangan (yoki chiziqli qutblangan) deyiladi. É va vektorlar yorug‘lik tarqalish yo‘nalishiga nisbatan aylanishlari mumkin,
bunda yorug‘lik to ‘lqini murakkab qutblanishga ega bo‘ladi (aylana, ellips).
Atom nurlantiigan yorug'lik kvanti doimo qutblangan. Makroskopik
yorug'lik manbayining (masalan, Quyosh, yoritkich chirog‘i) nurlanishi esa
juda ko‘p atomlaming nurlanishlaridan iborat bo‘ladi.
Har bir atom taxminan 10 8 s vaqt ichida bitta yorug‘lik kvanti (foton)
chiqaradi. H am m a atom lar har xil qutblangan yorug‘lik chiqarganliklari
uchun yorug‘lik dastasining qutblanishi ana shu vaqt oraliqlari davomida
o ‘zgarib turadi. Shuning uchun, tabiiy nurda qutblanish bilan bog‘liq
b o lgan barcha effektlarning o ‘rtachasi olinadi va u
qutblanmagan deb
ataladi. Qutblanm agan yorug‘likdan istalgan qutblanishdagi qismlarni
ajratib olish uchun
polyarizatorlar (qutblantirgichlar) ishlatiladi.
Polyarizatorlar kristallardan, island shpatidan, turm alindan yasaladi.
Polyarizator sifatida polyaroid plyonkalaridan ham foydalaniladi. Shaffof
yuzadan qaytuvchi va sinuvchi yorug'lik nurlari qisman qutblangan bo'ladi.
Bunda tebranishlar qaytgan nurda tushish tekisligiga perpendikulär
yo‘nalishda, singan nurda esa tushish tekisligiga parallel yo‘nalishda ko‘proq
bo‘ladi.
Qutblanish darajasi nurlarning tushish burchagiga va moddaning
sindirish ko‘rsatkichiga bog'liq bo‘ladi. Agar tushish burchagi / quyidagi
shartni qanoatlantirsa,
tg i = n, (4)
105
qaytuvchi nur to ‘liq qutblangan bo ‘ladi. (4) munosabat Bryuster qonuni,
i - burchak