Yerning ichki tuzilishi. Yerning yoshi 5mlrd. yil
atrofida. Dastlab Yer sovuq bo'lib, siqilish va radioaktiv
parchalanish natijasida moddalarning qizishi sodir
bo'lgan. Moddalarning tabaqalanishi natijasida og'irroq
moddalar Yerning markaziga, yengillari Yerning yuzasi
tomon harakat qila boshlagan. Shuning uchun Yerning ichki
qismi yadro, mantiya va juda yupqa tashqi qobiqlardan,
ya’ni Yer po 'sti, gidrosfera va atmosferalardan iborat.
Yadro radiusi 3500 kmga teng bo'lib, temir va
boshqa og'ir elementlardan iborat. Yadro ichki va tashqi
qismlarga bo'linadi. Ichki yadroning radiusi 1250 km.
Tashqi yadro suyuq va erigan holda bo'ladi va bu yerda
moddalarning harakati Yerning magnit maydoni kelib
chiqishiga va magnitosferaning shakllanishiga olib
keladi. Magnitosfera Yerdagi tirik mavjudotlarni zararli
kosmik nurlardan saqlaydi.
Mantiya. Qalinligi 2900 km, hajmi Yer hajmining
83% ini tashkil qiladi (yadro bilan esa 99% ni).
Haroratning yuqori bo'lishiga qaramasdan (> 2000°)
yuqori bosim ostida moddalar qattiq holatda. Yuqori
mantiyada okeanlar tagida 50-70 km, quruqlikda 100 km
chuqurlikda plastik yumshoq qatlam — aslenosfera bor.
Uning qalinligi 200-250 km.
Yer po'sti. Qattiq, qatlamsimon Yerning tashqi
qobig'i, qalinligi okeanlar tagida 5 km, tog'larda 70 km.
Asosiy massasini 8 ta kimyoviy element tashkil qiladi:
9
kislorod, kremniy, aluminiy, temir, kalsiy, kaliy, natriy,
magniy.
Yer po'sti ikki xil bo'ladi: materik
va okean.
Materik Yer po'sti 3 ta qatlamdan iborat (cho'kindi,
granit, bazalt). Okean Yer po'sti 2 ta qatlamdan iborat
(cho'kindi va bazalt).
T og'jinslari. Turli xil kimyoviy elementlar majmuasi
minerallarni hosil qiladi. Tog' jinslari kelib chiqishiga
qarab 3 guruhga bo'linadi: magmatik, cho'kindi
va
metamorfik.
M agmatik tog‘ jinslari. Erigan magmadan hosil
bo'lgan tog' jinslari magmatik tog' jinslari
deb ataladi.
Agar magma Yerning chuqur qismlarida qotsa, kristalli
tog' jinslari hosil bo'ladi. Yer yuzasida esa magmaning
tez qotishi natijasida g'ovak, yengil, bo'sh
tog' jinslari
hosil bo'ladi (bazalt).
Cho'kindi tog' jinslari. Yer yuzasida va okean tubida
turli xil minerallarning cho'kishi va to'planishi hamda
tog' jinslarining yemirilishi natijasida hosil bo'ladi. Ular
neorganik
va organik
tog' jinslariga bo'linadi. Neorganik
tog' jinslari, o'z navbatida, chaqiq
va kimyoviy
jinslarga
bo'linadi.
Chaqiq jinslarning hosil bo'lishi Yer yuzasida tog'
jinslarining nurashi natijasida hosil bo'ladi (tosh, shag'al,
qum, loyqa).
Suvda erigan moddalardan hosil bo'lgan jinslar
kimyoviy tog'jinslari
deb ataladi (turli xil tuzlar).
Organik cho'kindi jinslar ko'p, dengiz va okeanlar
ostida o'simlik va hayvon qoldiqlarining to'planib qolishi
10
natijasida hosil bo'ladi (ohaktosh, bo‘r, ko'mir, marjonlar
va h.k.).
M etamorfik tog‘ jinslari. Yerning ichki chuqur
qismlarida katta bosim va harorat ostida tog1 jinslari
o'zgaradi va boshqa tog' jinslariga aylanadi. Masalan,
ohaktosh marmarga, gil gilli slanesga, qo'ng'ir ko'mir
toshko'mirga, qumtosh kvarsitga aylanadi. Bunday tog'
jinslari metamorfik tog'jinslari deb ataladi.
|
