Relyefning xilma-xilligiga asosiy sabab ichki va
tashqi kuchlarning o'zaro ta’siridir.
Ichki kuchlar
ta’sirida tog'lar, botiqlar hosil bo'ladi, tashqi kuchlar
ta’sirida tog'lar yemiriladi, botiqlar turli xil jinslar bilan
to'ladi. Litosfera plitalarining harakati natijasida birinchi
darajali relyef shakllari (materik ko'tarilmalari
va okean
botiqlari) hosil bo'ladi. Quruqlikdagi va okean tagidagi
tekisliklar va tog'lar ikkinchi darajali relyef shakllari
bo'lib hisoblanadi.
Yer yuzasining tuzilishi juda
parchalanib ketgan va
tekislikdan baland ko'tarilgan qismlari
tog'lar deb ataladi.
Tog'ning cho'qqisi, etagi, yonbag'irlari aniq ifodalangan
bo'ladi. Tog'lar ko'pincha tizmalarni hosil qiladi. Tog'ning
eng baland joyi uning qirrasidir,
qirraning pasaygan,
o'tish uchun qulay bo'lgan qismi
dovon deb ataladi.
Agar tog' tizmalari turli tomonga yo'nalgan hamda katta
maydonni egallagan bo'lsa, bunday joylar
tog'll o'lkalar
deb ataladi. Balandligiga ko'ra tog'lar
past (1000 m
gacha),
o'rtacha (1000-2000m) va
baland (2000 m dan
ortiq) tog'larga bo'linadi.
Turkistondagi eng baland tog'li o'lka Pomir hisobla
nadi, Yer yuzasidagi eng baland tog' Himolay tog'laridir
(tarjimasi Qorli makon), uning eng baland qismi
Jomolungma tog'idir (8848 m).
Tog'lar hosil bo'lishiga qarab tuzilishi har xil bo'lishi
mumkin. Juda ko'p tog'larning tuzilishi burmalardan
yoki palaxsalardan iborat. Bunday tog'lar
burmali-
palaxsali tog'lar deb ataladi
va quruqlikda keng tar-
22
qalgan bo'ladi. Okean suvosti tog'lari, asosan, vulqonli
tog'lardir. Burmali tog'lar yer yuzasining cho'kishi, hosil
bo'lgan cho'kmaning yotqiziqlar bilan to'lishi, siqilishi va
umumiy ko'tarilishi natijasida hosil bo'ladi.
Yer po'sti yuzasining nisbiy balandliklari 200 m dan
oshmaydigan qismlari
tekisliklar deb ataladi. Baland
ligiga ko'ra tekisliklar uchga bo'linadi:
a)pasttekisliklar
(200 m gacha); b)
qirlar
(200-500 m);
d)yassi tog'lar
(>500 m). Agar tekislikda do'nglar
yoki chuqurliklar
bo'lmasa,
yassi tekisliklar deb ataladi,
agar tekislikda
do'nglar ko'p bo'lsa,
sertepa tekisliklar deb ataladi.
Sertepa tekisliklar ko'proq uchraydi.
