IV. YER N IN G SUV QOBIG‘I — GIDROSFERA
4.1. Umumiy tushunchalar
Gidrosfera — bu Yerning suv qobig'idir. Gidrosfera
dunyo okeani va quruqlik suvlaridan iborat.
Suvning okeandan atmosfera orqali quruqlikka va
quruqlikdan Okeanga borib to'xtovsiz harakat qilib
yurishjarayoni sxxvmng&myoAaaylanibyurishi deyiladi.
Olimlarning hisobiga ko‘ra taxminan 250000-300000 yil
davomida okean suvlari tamoman yangilanadi.
4.2. Dunyo okeani
Dunyo okeani gidrosferaning asosiy qismi hisoblanadi,
uning maydoni 361 mln.km2, ya’ni Yer yuzasining 71% ini
tashkil qiladi. Janubiy yarimsharda okeanlar quruqlik
maydonining 81% ini, Shimoliy yarimsharda esa 61% ini
tashkil qiladi.
Yer tabiatining ko‘p xususiyatlari okeanga bog'liq:
atmosferani nam bilan ta’minlaydi, quruqlik iqlimiga,
tuproqlariga, o'simliklari va hayvonot dunyosiga ta’sir
qiladi, mineral xomashyo, energiya va dengiz mahsulot-
lari manbayi, «iqlim ustaxonasi», bakteriyalar faoliyati
tufayli o‘z-o*zini tozalash xususiyatiga ega, shuning
uchun Yerda yashil bo'lgan har qanday chiqindilar
okeanda yo'qotiladi.
Okean tagi relyefining asosiy xususiyatlari oxirgi
lOOyillikdan boshlab o‘rganila boshlandi. Chuqurliklar
28
ilgari lot (uchiga og‘ir narsa bog‘langan po‘Iat sim)
lar yordamida aniqlangan. Hozirgi paytda okean tagi
relyeflari exolotlar yordamida aniqroq o'rganiladi. Exolot
suvda tashuvchi o‘tish tezligini aniqlashga asoslangan.
Exolotdan okean tubiga tovush yuboriladi, tovush okean
tubiga yetib, yana exoiotga qaytib keladi. Exolotni okean
tubiga borib, qaytib kelishiga ketgan vaqtga asoslanib
okean chuqurligi aniqlanadi. Suvda tovushning tarqalish
tezligi 1500m. Masalan, tovush okean tubiga 3 sekundda
borib keldi, okean chuqurligi 3*1500 = 4500 m. Suv
tagidagi jinslarning xossalari metall quvurlardan iborat
asboblar yordamida namunalar olish tufayli o‘rganiladi.
Okean tagida tanho tog‘lar va o‘rtaliqdagi okean tog‘
tizmalari ko‘proq uchraydi. Bundan tashqari vulqonlar
(so‘ngan va so'nmaganlari) ham juda ko‘p. Ularning
ko‘pchiligi suvostidan ko'tarilib orollarni hosil qiladi.
Okeanlardagi so'ngan vulqonlarning tepalari toNqinlar
ta’sirida tekislangan bo'ladi.
1940-1950-yillardan boshlab okean tagi tog' tizmalari
to'liq o'rganila boshlandi. 1948- yili Shimoliy Muz
okeanida uzunligi 1800 km, balandligi 3,5 km, kengligi
60 km dan 200 km gacha bo'lgan V. M. Lomonosov
nomidagi suvosti tog' tizmasi kashf qilindi. Har bir okean
o'rtasida joylashgan va umumiy uzunligi 70 ming km,
kengligi 2 ming km, nisbiy balandligi 2-3 km bo'lgan
o'rtalikdagi okean tog' tizmasining kashf qilinishi muhim
voqea bo'ldi. Ko'tarilmalarning o'rta qismida yoriqlar,
chuqurligi 3 km va kengligi 50 km gacha yetadigan
29
daralar joylashgan, daralar tagida bazalt magmasi oqib
chiqadi. Faqat Tinch okeandagina tog‘lar okean o'rtasida
em as, chekkasida joylashgan, shuning uchun ular
Sharqiy
Tinch okean qirralari
deb ataladi.
Suvosti tog' tizm alarining cho'qqilari suv sathi-
dan ko'tarilib turgan joylarida orollar vujudga keladi
(masalan, Islandiya).
Okean tagining katta qism ini tekisliklar tashkil qiladi,
ular
soyliklar
deb ataladi.
Materik sayozligi
ham ana shunday tekisliklarning bir
xili hisoblanadi. U lar okeanning chuqurligi 200 m gacha
bo'lgan qirg'oq qismidir. Bunday tekisliklar daryolar
quruqlikdan va to'lqinlar qirg'oqlarni oshirib olib keltir-
gan cho'kindi jinslar bilan qoplangan. Okean tekisliklar
ning tuzilishi zilzilalar, vulqonlar, Yer po'stidagi yoriqlar
cho'kindilarning to'planishi va m arjonlar ta’sirida
o'zgarib turadi.
Okean tagi relyefining yana bir shakli chuqur suv
botiqlaridir,
ular okeanlarning chekka qism larida
joylashgan.
Okean suvlari m agm adan ajralib chiqqan, deb taxm in
qilinadi. Hozir ham m agm adan vulqon otilgan paytda suv
bug'lari ajralib chiqadi.
Suvning sho'rligi
deb 1 litr (kg) suvda erigan
m oddalar m iqdoriga (gramm) aytiladi. Okean suvining
1 / da o 'rta hisobda 35 g har xil m oddalar erigan bo'lsa,
ushbu sho'rlikni foizda ifodalasak, 3,5% ni tashkil
etadi. Sho'rlik odatda 1 ulushda ifodalanadi. M ingdan
30
bir ulush
promille
deb ataladi va
%o
belgisi bilan qayd
etiladi. D em ak, suvda erigan tuzlar miqdori 35 g bo‘lsa,
35 gram m =35% o bo'ladi. Chuchuk (ichimlik) suvning
sho'rligi 1
%o
dan kam bo'lishi kerak. Dunyo okeani
suvida erigan m oddalarning 88% ini osh tuzi tashkil
qiladi. Agar okean suvining ham m asi bug'lansa, unda
erigan m oddalar 60 m qalinlikdagi qatlam hosil qiladi.
Suvi eng sho'r bo'lgan dengiz (42
|
